દરિયાપારથી આવેલી એક સ્ત્રી ‘કુલી’ કેમ બની હતી?

‘કુલી વુમન’ની લેખિકા ગાઈત્રા બહાદુર
કોલકાતાથી ગિયાના ગયેલી એક મજદૂર સ્ત્રીની પ્રપૌત્રી જ્યારે શ્રેષ્ઠ લેખિકા બની

એ વહાણમાં એક સ્ત્રી પણ હતી. જેનું નામ ‘સુજરિયા ઃ સુજરિયા વહાણમાં બેઠી ત્યારે તે સગર્ભા હતી. તેને ગર્ભ રહ્યાને ચાર માસ થયા હતા, પરંતુ એ બધા વેઠિયા મજૂરોની વચ્ચે સાવ એકલી હતી. તેની સાથે કોઇ સગા-સંબંધી નહોતાં. ના ભાઇ, ના બહેન, ના પતિ. એ વખતે સુજરિયાની ઉંમર ૨૭ વર્ષની હતી. હા, એમાં બેઠેલા ઉતારૃઓના નામ લખવામાં આવ્યા હતા. તેમાં તેનું નામ સુજરિયા બહાદૂર એવું લખવામાં આવ્યું હતું. પતિના નામનું ખાનું ખાલી રાખવામાં આવ્યું હતું.

એ જમાનામાં દિવસોના દિવસો સુધી દરિયામાં જ રહેવું પડતું. બોટને એક બંદરેથી બીજા બંદરે પહોંચતા મહિનાઓ લાગતા. સુજરિયાએ વહાણમાં જ અપૂરતા મહિને એ બાળકને જન્મ આપ્યો. બાળક સાતમા મહિને જન્મ્યુ હતું ઃ પુત્ર હતો. એમાં યે મુશ્કેલી એ હતી કે બાળકના પગ પહેલાં બહાર આવ્યા હતા, છતાં તે બચી ગયું. બાળક કુદરત સામે સંઘર્ષ કરીને જન્મ્યુ હોઇ સુજરિયાએ તેના પુત્રને ‘લાલ બહાદુર’ એવું નામ આપ્યું. ‘બહાદૂર’ એની અટક નહોતી પણ બાળકે તોફાની દરિયામાં પવનના સુસવાટા વચ્ચે સંસારમાં પગરણ કર્યાં હોઇ તેને બહાદૂર નામ આપ્યું હતું.

એ પછી સુજરિયા નવજાત શિશુને લઇ ગિયાના બંદરે ઊતરી. અહીં તેણે મજૂર તરીકે કામગીરી શરૃ કરી. એ વખતે ગિયાનામાં શેરડી પકવવામાં આવતી હતી. શેરડીના ખેતરોના માલિકો આવા મજૂરો પાસે સખ્ત કામ લેતાં. લાકડાની કેબિનમાં મજૂરોએ રહેવું પડતું. એ કેબિન પણ મજૂરોએ ખેતરમાં જાતે બનાવવી પડતી. સુજરિયાનો પુત્ર મોટો થયો.

તે પછીના વર્ષોની ઘટનાઓનો ઇતિહાસ ઉપલબ્ધ નથી. હા, લાલબહાદુર પણ હવે પરણી ગયો હતો અને એના પરિવારમાં એક બાળકી અવતરી હતી. તે તેની પૌત્રી હતી. ગાઇત્રા બહાદૂર નામ આપવામાં આવ્યું. ૧૯૮૧માં વાત પલટાઇ. લાલ બહાદુરના પરિવારે ગિયાના છોડી દેવા નિર્ણય કર્યો. એ હજુ ખેતરમાં બનાવેલી લાકડાની કેબિનમાં જ રહેતો હતો. એણે અમેરિકા જઇ સ્થાયી થવા નિર્ણય કર્યો હતો. પોતાની માતા સુજરિયાએ બનાવેલી લાકડાની કેબિન પાસે ઊભા રહી એણે ફોટા પડાવ્યા. તેની પાસે હવે પૈસા હતા. બોટ દ્વારા અમેરિકા જવાના બદલે વિમાનની ટિકિટ લીધી.

લાલ બહાદુર પરિવાર સાથે ન્યૂયોર્ક ઉતર્યો. અહીં તેણે પરિવાર સાથે નવી જિંદગીની શરૃઆત કરી. તે ન્યૂજર્સીમાં સ્થાયી થયો. પરિવારની પુત્રી ગાઇત્રા બહાદૂર પણ અહીં જ ભણવા સતત તે ન્યૂજર્સીના મકાનમાંથી હડસન નદીની પેલે પાર આવેલા ‘મેનહટન’ વિસ્તારની ગગનચુંબી ઇમારતોને જોઇ રહેતી.

તેની દાદીના ભજનો સાંભળતી. ચેનલ્સ પર બ્રોડકાસ્ટ થતી હિન્દી ફિલ્મો નિહાળતી. ગાઇત્રાને કહેવામાં આવ્યું હતું કે ઘરની બહાર નિકળવું નહીં. ગોરા છોકરાઓની ડોટ બસ્ટર ગેંગ ભારતીય યુવતીઓ પર હુમલા કરે છે. ડોટ બસ્ટર એટલે કપાળમાં બિંદી લગાડેલી ભારતીય યુવતીને પરેશાન કરતી ગેંગ. ગાઇત્રા હવે અમેરિકામાં જ ભણવા લાગી . તે યાલેમાં ભણવા ગઇ અને અંગ્રેજી સાહિત્યમાં એ ગ્રેજ્યુએટ થઇ. તે પછી પત્રકારત્વનું ભણવા કોલંબિયા સ્કૂલ ઓફ જર્નાલિઝમમાં ગઇ. અહીંથી તેણે પત્રકારત્વની ડિગ્રી લીધી. ૨૦૦૭માં તેને હાર્વર્ડ યુનિર્વિસટી તરફથી ‘નિમેન ફેલોશીપ’ મળી. એ વખતે તે “ધી ફિલોડેલ્ફિયા ઇન્કવાયરર” માં બીજા ૭૦ પત્રકારો સાથે કામ કરતી હતી. એ બધામાંથી એકમાત્ર ગાઇત્રાને જ ફેલોશીપ મળી હતી.

એ દિવસે એણે એના પરિવારના અતીતને યાદ કર્યો. એને થોડી થોડી ખબર હતી કે તેની વડ દાદી એક મજૂર તરીકે વહાણમાં બેસીને ગિયાના આવી હતી. તે કોણ હતી? શા માટે ભારત છોડયું? તેના સગા સંબંધી કોણ હતા? એ બધા પ્રશ્નોના ઉત્તર શોધવા એણે સંશોધન કરવા નિશ્ચય કર્યો. તે હવે એક ન્યૂઝ સ્ટોરી કરવા માંગતી હતી.

એક સંશોધનાત્મક પત્રકાર તરીકે એણે કામગીરી શરૃ કરી. તેની પાસે હાર્વર્ડની ફેલોશીપ તો હતી જ. તેની દાદી કયા વહાણમાં આવી હતી? કઇ તારીખે તે કોલકાતાથી ઉપડયું હતું? તેમાં કોણ કોણ ઉતારૃ હતા? તે બધી ખોજ કરવા તે લંડન ગઇ. ફેલોશીપના પૈસા ટૂંકા હતા. છતાં તે એકલી હોઇ તેણે બે વર્ષ સુધી બ્રિટન અને કેરેબિયનના આર્કાઇવ્ઝમાં સંશોધન જારી રાખ્યું. એ બહુ જ મુશ્કેલ કામ હતું. એની દાદી સુજરિયાએ “ધી કલાઇડ” નામના જે વહાણમાં મુસાફરી કરી હતી તેનો રેકોર્ડ નાશ પામી ચૂક્યો હતો. એ જ રીતે તેની દાદીના અવાજ, પત્રો કે બીજા કોઇ દસ્તાવોજોની સ્મૃતિ ઉપલબ્ધ નહોતી. છતાં એણે એની દાદીની સ્ટોરીની ખોજ જારી રાખી. એક લાંબી દડ મજલ અને સખ્ત પરિશ્રમ બાદ એણે એની દાદીની સ્ટોરી રૃપે એક પુસ્તક લખ્યું ઃ “ર્ઝ્રંર્ંન્ૈંઈ ઉર્ંસ્છગ્દ” અર્થાત મજુર સ્ત્રી. એ પુસ્તકમાં એ સતત પ્રશ્નો પૂછતી રહે છે ઃ “શા માટે મારી દાદી સુજરિયાએ મજૂર થવાનું પસંદ કર્યું? સુજરિયા ઉચ્ચ બ્રાહ્મણ કુળની સ્ત્રી હોવા છતાં તેણે ગિયાનામાં શેરડીના ખેતરમાં બંધક મજૂર થવાનું કેમ પસંદ કર્યું! તે જહાજમા બેઠી ત્યારે પ્રેગ્નન્ટ હતી તો તેના ઉદરમાં કોનંુ બાળક હતું? શું તેનું અપહરણ થયુ હતું? કોઇએ ઉંચકીને તેને વહાણમાં બેસાડી દીધી હતી? શું તે જાતેજ ઘરેથી ભાગી ગઇ હતી? શું તે વેશ્યા હતી? ગાર્ડન રિચ કોલકાતા છોડીને તે ગિયાના કેમ ગઇ? શુ તેને ખબર નહોતી કે આ વન વે જર્ની જ છે?”

ગાઇત્રા બહાદૂર “કુલી વુમન” પુસ્તકમાં અદ્ભૂત વર્ણન છે. તે કહે છે ઃ “મારી દાદીના જીવનમાં રહસ્યોને શોધવા જતાં ગિયાનામાં રહેતા લોકોની જિંદગી વિશે પણ જાણ્યું. ગિયાનામાં હું મારા કાકા-કાકીઓ, વૃદ્ધોને પણ મળી, એ બધાએ મારી દાદાની ઘણી બધી વાતો કરી. મારી દાદી મજૂરી કરતાં કરતાં માટીની બનાવેલી ચુંગી પણ પીતી હતી. મારા દાદી મજૂર બની હોવા છતાં તેનું વ્યક્તિત્વ કેરિશ્મેટિક હતું. મારી દાદીએ કોલકાતા કેમ છોડયું તે રહસ્ય તો અકબંધ જ રહ્યું પરંતુ એ સમયગાળા દરમિયાન ભારત છોડીને કેરેબિયન ટાપુ પર આવેલી ભારતીય સ્ત્રીઓની જિંદગી વિશે મને ઘણું જાણવા મળ્યું. ભારતથી આવેલી મજદૂર સ્ત્રીઓને શેરડીના પ્લાન્ટેશનના માલિકો તરફથી ભારે માર અને હિંસાનો સામનો કરવો પડતો. ભારતીય સ્ત્રીઓને ‘મેચિટે’ નામના ધારિયા જેવા શસ્ત્રથી લોહીલુહાણ કરી દેવાતી. કેટલીયે સ્ત્રીઓની કહાણીઓ તો દર્દભરી છે. એ બધુ જ વર્ણન મેં મારા પુસ્તકમાં કર્યું છે.

ગાઇત્રા બહાદુર તેના પુસ્તકમાં લખે છે ઃ મારી દાદી ઉચ્ચ કુળની બ્રાહ્મણ હોવા છતાં એણે ‘કુલી’ બનવા નિર્ણય કર્યો હોઇ ઇતિહાસમાં એ બોજ બની રહે તે માટે જ એ પુસ્તકનું નામ “કુલી વુમન” રાખ્યું છે. મેં મારા પૂર્વજોની ખોજ કરવા ભારતમાં પ્રવાસ કર્યો. મારા ગ્રેટ ગ્રાન્ડ ફાધર અને ‘ગ્રેટ ગ્રાન્ડ મધર મૂળ બિહાર-બુરહાનપુરના હતા. હું બુરહાનપુર ગઇ પણ મારા પૂર્વજોનો કોઇ તાગ ના મળતાં એક ‘ડેડ એન્ડ’ ને સ્પર્શી હું પાછી આવી. ભારતથી કેરેબિયન આવેલા બંધક મજૂરોનો રેકોર્ડ તપાસવા હું લંડન ટ્રિનીડાડ અને ગિયાનાના આક્રાઇવ્ઝના તમામ રેકર્ડસ તપાસી ગઇ. ભારતથી કુલ ૭૭ ખેપમાં બંધક મજૂરો કેરેબિનય આવ્યા હતા. તેનાથી મને જાણવા મળ્યું કે અમેરિકામાં વિકસી રહેલા અખબાર ઉદ્યોગના વપરાશનો કાગળ બનાવવા કેરેબિયનમાં આવી પ્લાન્ટેશન કરવામાં આવતુ હતું. અહીં આવેલી અનેક ભારતીય સ્ત્રીઓની હત્યાઓ તેમના સાથીદારોેએ કરી દીધી હતી. પ્લાન્ટેશનના ઓવરસિયર્સ ભારતીય સ્ત્રીઓ સાથે સુઇ જતા. એ બધાની વચ્ચે મારી દાદી સુજરિયા કેવી રીતે જીવી હશે? ૧૮૩૩માં બ્રિટને ગુલામી નાબૂદ કરતો કાયદો કર્યો તે પછી બ્રિટન જ્યાં જ્યાં રાજ્ય કરતું હતું તે તે દેશોમાંથી આવા મજૂરોને કેરેબિયન લઇ જવાતા હતા. આવા બંધક મજૂરો ભરીને પહેલુ જહાજ ૧૮૩૩માં કોલકાતાથી બ્રિટિશ ગિયાના રવાના થયું હતું. આવા મજૂરો સ્વયં ઇચ્છાથી આવ્યા છે તેમ કહેવાતું પણ એ તેમની મજબૂરી હતી. ૧૮૩૮થી ૧૯૧૭ દરમિયાન બ્રિટને ભારતમાંથી લાખ્ખો મજૂરોને જહાજમાં ભરી કેરેબિયન ઠાલવી દીધા હતા અને બધાએ શેરડી વાવવાનું અને કાપવાનું કામ કરવું પડતું. દરેક જહાજમાં પુરુષ કરતાં સ્ત્રીઓ અડધી જ રહેતી. એટલે કે દર ૧૦૦ પુરુષોએ ૪૦ સ્ત્રીઓ રહેતી. કેરેબિયન ઉતર્યા પછી સ્ત્રીઓની તંગીના કારણે સ્ત્રીઓને અનેક પુરુષો સાથે સૂઇ જવું પડતું. બળાત્કારના ભોગ બનવું પડતું. હિંસાનો ભોગ બનવું પડતું. મારી દાદી સુજરિયા પણ તેમાંની એક હતી.”

આવું ખોફનાક વર્ણન ધરાવતા મૂળ ભારતીય પણ અમેરિકન લેખિકા ગાઇત્રા બહાદુરના પુસ્તક “ર્ઝ્રંર્ંન્ૈંઈ ઉર્ંસ્છગ્દ” ને અમેરિકન અખબારો ‘ધી ન્યૂયોર્ક ટાઇમ્સ” તથા “ધી વોશિંગ્ટન પોસ્ટ” દ્વારા બેસ્ટ સેલર પુસ્તકોની યાદીમાં અગ્રણ્ય સ્થાન મળ્યું છે. એક મજદૂર સ્ત્રીના પ્રપૌત્રી પણ એક શ્રેષ્ઠ લેખિકા અને પત્રકાર બની શકે છે.

www.devendrapatel.in