બી.એ., બી.એડ્., એમ.એ., એમ.ફિલ. અને પીએચ.ડી થયેલી ગ્રામ્ય યુવતીની સંઘર્ષ-કથા

નામઃ ડો. કપિલાબેન પટેલ.

વતનઃ લીંબ, તા. બાયડ, જિ. સાબરકાંઠા

પિતાઃ મંગળદાસ પટેલ (ખેતી)

માતાઃ રૂપાબેન (નિરક્ષર- ઘરકામ)

એક દિવસ સાંજે પાતળી દેહલતા ધરાવતાં કપિલાબેન ‘સંદેશ’ કાર્યાલય પર આવી પહોંચે છે. એ શરૂ કરે છેઃ ”સર, મેં બી.એ., એમ.એ., એમ.ફિલ., સી.આઈ.સી., પીએચ.ડી., નેટ, ફેલોશિપ અને સ્પીપા અમદાવાદમાંથી સીસીસી કર્યું છે. મારા ઘરમાં ચાર ભાઈ-બહેનોમાં હું સહુથી મોટી છું. મેં મારા ગામની પ્રાથમિક શાળામાં પ્રાથમિક અભ્યાસ કરેલો છે. મારાં માતા-પિતા ખેતીમાં વ્યસ્ત હોઈ મારાં નાનાં ભાઈ-બહેનોને મેં જ ભણતાં ભણતાં ઉછેર્યાં છે.

માધ્યમિક શિક્ષણ ધો-૮માં ભણવાનું મારા માટે શક્ય જ ન હતું. પિતાની આર્થિક પરિસ્થિતિ સાવ કંગાળ હતી. માંડ ખાવાના દાણા પણ પૂરા ન થાય તેટલું ખેતીમાંથી મળતું. એટલે મને આગળ ભણાવી શકે એવી એમની સ્થિતિ ન હતી. પણ એમના વિચારો બહુ જ ઉચ્ચ હતા. ૮,૯ ધોરણ મેં મારા મોસાળ ખેડા જિલ્લાના કપડવંજ તાલુકાના ભોજાના મુવાડા ગામની શ્રેયસ વિદ્યામંદિરમાં ભણી પાસ કર્યું. ૧૦માં ધોરણમાં પ્રવેશતાં જ પિતાએ મને ઘરે બોલાવી લીધી. હવે હું બાજુના ગામ ઉંટરડાની નવચેતન હાઈસ્કૂલમાં રોજના પાંચ કિ.મી. ચાલીને ભણવા જવા લાગી. ગામના તમામ છોકરા બસમાં કે જીપમાં જતા હતા ત્યારે ૫૦ પૈસા ટિકિટભાડુ હતું. જે મારા માટે શક્ય ન હતું. એ વખતે મારી હાઈસ્કૂલના શિક્ષક નંદાસણ, મહેસાણાના બાબુભાઈ પટેલ જે અમારા ગામમાંથી આવજા કરતા હતા. તેમની સાથે રોજ પાંચ કિલોમીટર ચાલીને સ્કૂલે જવા લાગી.ં ધો.૧૨ પાસ કર્યા પછી મારે આગળ ભણવું હતું પરંતુ અમારા સમાજમાં તે સમયે ઘણી ગેરમાન્યતાઓને કારણે છોકરીઓને ખાસ કોઈ ભણાવતું નહીં.

મારું સગપણ પણ હું જ્યારે દોઢ વર્ષની હતી ત્યારે કરી દેવામાં આવ્યું હતું. તે લોકોનો તો સ્પષ્ટ અભિપ્રાય હતો કે તમારે તમારી છોકરીને હવે ભણાવવામાંથી ઉઠાડીને પરણાવી દો. પરંતુ મારાં પિતા મક્કમ હતા. તેમની ઈચ્છા મને આગળ ભણાવવાની હતી. પણ આર્થિક પાસું તેમની મજબૂરી હતી. તેઓ ઈચ્છવા છતાં મારા માટે કશું કરી શકે તેમ ન હતા. તે સમયે મેં મારી જાતે નિર્ણય કર્યો કે ગમે તેટલી તકલીફ પડે પણ આગળ તો ભણવું જ છે. મારી પાસે ભાડાંના પૈસા ન હોવા છતાં હું મારા કાકા પાસેથી ભાડાંના પૈસા માગીને અને ઉછીનો લાવેલો પંજાબી ડ્રેસ પહેરીને તલોદ કોલેજમાં ફોર્મ ભરી આવી. પરંતુ તે વર્ષની ફી નહીં ભરી શકવાના કારણે અને કોલેજમાં પહેરવા માટેના યોગ્ય કપડાંના અભાવના કારણે મારે ઘેર બેસી રહેવું પડયું. કપડાંનો પ્રશ્ન એ હતો કે ૧૨માં ધોરણ સુધીનો પહેરવેશ ચણિયો અને શર્ટ હતો. પરંતુ તે કપડાં કોલેજમાં તે પહેરી શકાય નહીં. કોલેજમાં પંજાબી ડ્રેસ જોઈએ. જે લેવા માટે હું અને મારા પિતા તલોદના વાણિયાની કાપડની દુકાનમાં ગયા. જ્યાં મારા દાદા અને ત્યારબાદ પિતા પણ કપડાં ઉધાર લાવતા હતા અને દર વર્ષે ખાતું સરભર કરતાં હતા. ત્યાં દેવું વધી ગયેલ હોવાથી તેમણે અમને ચોખ્ખી ના પાડી દીધી. પણ મેં હિંમત કરીને રડતાં રડતાં તેમને કહ્યું કે મારા પિતાની શાખ પર નહીં તમે મને મારી પોતાની શાખ પર એક જોડી ડ્રેસનું કાપડ આપો. કારણ કે ડ્રેસના કારણે મારું એક વર્ષ બગડયું છે. મારે આગળ ભણવું છે અને તેમણે મને એ આપ્યું. ડ્રેસ તૈયાર કરાવી દીધો અને ફરીથી બીજા વર્ષે મેં કોલેજનું ફોર્મ ભર્યું અને કોલેજ શરૂ કરી. કોલેજમાં માત્ર બસમાં પાસના પૈસાનો જ ખર્ચ થતો હતો જે હું ખેત-મજૂરી કરીને પૂરો કરતી હતી. અને પુસ્તકો કોલેજની લાઈબ્રેરીમાંથી મળતા હતા. આ રીતે મેં કોલેજનું પ્રથમ વર્ષ પૂરું કર્યું અને બીજા વર્ષમાં આવી. કોલેજના આ અભ્યાસ દરમિયાન હું સામાજિક વિરોધોના વંટોળમાં એટલી તો ફંગોળાઈ કે મને ઘણીવાર ખૂબ જ લાગી આવતું. આ બે વર્ષ દરમિયાન હું ભણતી હતી એ કારણસર મારી પ્રથમ સગાઈ તૂટી અને બીજી જગ્યાએ સગાઈ થઈ. તે પણ તૂટી ગઈ, પરંતુ હું અને મારા પિતાજી મક્કમ હતા. આ દરમિયાન મારા પિતાને એવા ટોણા સાંભળવા પડેલા કે ભણાવવાનું બંધ કરીને છોકરીને પરણાવી દો. નહીં તો કોલેજના કોઈ છોકરાને લઈને ભાગી જશે. આ બધું સહન કરીને પણ મેં ટી.વાય.બી.એ.માં પ્રવેશ લીધો. આ દરમિયાન હાલ જ્યાં મારું લગ્ન થયેલ છે. ત્યાં મારી સગાઈ થઈ અને એમ.એ. અડધું પૂરું થયું ત્યાં મારા લગ્ન પણ થયા. મારા સાસુ-સસરા અને પતિ ખૂબ જ સંસ્કારી અને ઉચ્ચ વિચારોના હોવાથી સમાજે મને કારણ વગર બદનામ કરી દેવા છતાં મને ખૂબ જ માન અને ઈજ્જતથી સ્વીકારી. સમાજમાં એક અપૂર્વ દાખલો બેસાડયો.

એમ.એ. પાર્ટ-૨ પૂરું કર્યા બાદ મેં મહાત્મા ગાંધી દ્વારા સ્થાપિત ગૂજરાત વિદ્યાપીઠમાં ઉચ્ચ અભ્યાસ (એમ.ફિલ) માટે પ્રવેશ લીધો. પ્રવેશ દરમિયાન હું ગર્ભવતી હતી. મેં ફરીથી પ્રવેશ પ્રક્રિયા પૂરી કરી એમ.ફિલ. ડિગ્રી લીધી હતી ત્યારબાદ ૧ વર્ષનો બી.એડ્.નો કોર્સ કર્યો. લગ્ન પછીની તમામ ડિગ્રીઓનો ખર્ચ મેં પશુપાલનનો વ્યવસાય કરી પાર પાડયો. મને સ્વાવલંબનના પાઠ ગાંધીજીની સંસ્થામાંથી શીખવા મળ્યા હતા.

બી.એડ્. પૂરું કર્યા બાદ તલોદમાં જ પ્રાથમિક શિક્ષણ ટ્રેનિંગ કોલેજમાં મને આઠ હજાર પગારની નોકરી મળી ગઈ. આ નોકરી દરમિયાન મેં પીએચ.ડી.ની પદવી ગૂજરાત વિદ્યાપીઠમાંથી લીધી. જેમાં દર શનિવારે કોલેજની નોકરી પૂરી થયા બાદ હું (ઘરે નાનાં બાળકો હોવા છતાં) ગૂજરાત વિદ્યાપીઠના ગ્રંથાલયમાં અને માર્ગદર્શકશ્રીને મળવા જાઉં. આ રીતે મેં પીએચ.ડી. પૂરું કર્યું. ત્યારબાદ કોલેજમાં વ્યાખ્યાતા બનવા માટેનું મેરિટ બનાવવા માટે મેં મારા વિષયમાં યુજીસી નેટ (નેશનલ એલિજીબિટી ટેસ્ટ ફોર લેક્ચરરશિપ) સખત મહેનત કરીને પાસ કરી. આર્થિક પાસું હજુ એટલું સબળ ન હોવા છતાં મેરિટ માટે પાંચ પુસ્તકો લખ્યા અને સંશોધનાત્મક લેખો લખ્યા અને મારા વિષયમાં ગુજરાતમાં પ્રથમ નંબરનું મેરિટ વર્ષ ૨૦૦૮-૦૯માં મેળવ્યું.

પ્રથમ નંબરનું મેરિટ મેળવવા મેં નવ વર્ષ સંઘર્ષ કર્યા. કોલેજ કક્ષાએ વ્યાખ્યાતાઓની નિમણૂક બે રીતે થતી. એક તો ગ્રાન્ટેડ કોલેજોની ભરતી અગાઉનાં વર્ષોમાં મેરિટના ધોરણે નહીં પણ પૈસા અને લાગવગથી થતી. એટલે પ્રામાણિક અને હોશિયાર ઉમેદવારને તક મળતી નહીં. ગુજરાતની સરકારી કોલેજોમાં વ્યાખ્યાતાઓ જેની ભરતી જે ગુજરાત જાહેર સેવા આયોગ કરે છે. આ ભરતી ૧૯૯૮માં થયેલ. ત્યારબાદ અને આટલા વર્ષો યોગ્યતા મેળવીને આ ભરતીની કાગડોળે, ચાતક નજરે રાહ જોઈને બેઠા હતા અને ભરતી ૧૩ વર્ષ બાદ (૨૦૧૧-૧૨માં) આવી. જેમાં વયમર્યાદા અગાઉ ૧૯૯૮માં થયેલ આ ભરતીમાં લઘુતમ વયમર્યાદા ૩૫ વર્ષ હતી. જ્યારે તેર વર્ષ બાદ ભરતી આવી હોવા છતાં અત્યારે વયમર્યાદા ઘટાડીને ૩૦ વર્ષ કરી દેવામાં આવી છે. જેના કારણે મને જ નહીં ગુજરાતમાં મારા જેવા તો ૨૦૦ થી ૩૦૦ ઉમેદવારોની કારકિર્દી ખતમ થઈ ગઈ. આ માટે મેં ગુજરાત રાજ્યના શિક્ષણમંત્રી, શિક્ષણ સચિવશ્રી સમક્ષ આ પ્રશ્નની રજૂઆત કરી, પણ કોઈ કંઈ જ સાંભળવા તૈયાર નથી. છેલ્લે મેં મુખ્યમંત્રીને આ બાબતે રૂબરૂ મળીને સઘળી હકીકત સમજાવવાનું વિચારી મેં તેમની રૂબરૂ મુલાકાત માટે પ્રયત્ન કર્યો. ઓગસ્ટ-૨૦૧૨થી મેં અનેક રૂબરૂ મુલાકાત માટે પ્રયત્ન કર્યો છે પણ હજુ સુધી કોઈ જ જવાબ મળ્યો નહીં.

ડો. કપિલાબેન પટેલ કહે છેઃ ”મેં. ભણતાં ભણતાં ખેતરમાં જઈ ઘાસ વાઢી ઘાસના ભારા ઊંચક્યા છે. કેટલાયે દિવસો સુધી ચા અને રોટલો ખાઈ ચલાવ્યું છે. ભણવા માટે મારી બે સગાઈ તૂટી છે. આજે મારી પાસે બી.એ, એમ.એ., એમ.ફિલ., બી.એડ્., પીએચ.ડી, નેટ, ફેલોશીપ અને સીસીઆઇ કર્યું હોવા છતાં મને એક પણ કોલેજ ભરતીના નવા નિયમોને કારણે મને કોઈ નોકરી આપતું નથી. હિન્દી ભાષામાં મારાં પાંચ પુસ્તકો પ્રગટ થયાં છે. નાટકો અને સામાજિક ચેતનાથી માંડીને હિન્દી કહાનીઓ અને હિન્દી ઉપન્યાસ પણ લખ્યાં છે, પરંતુ આટઆટલી ડિગ્રીઓ છતાં ૩૫ વર્ષની વયે મને વ્યાખ્યાતાની નોકરી ના મળવાથી સમાજ ફરી એકવાર વિચારવા લાગ્યો છે કે આટલું બધું ભણીને મેં શું મેળવ્યું? હું તો હજુ ૩૫ વર્ષની વયની જ છું. સર, ઘાસના ભારા ઊંચકીને, ભૂખમરો વેઠીને, ઉછીનો ડ્રેસ પહેરીને તથા સમાજ સામે બંડ પોકારીને હું ભણી છું. હવે ફરી એક વાર સમાજ મારી સામે પ્રશ્નાર્થ ભરી નજરે જોઈ રહ્યો છે.”

અને ડો.કપિલાબેનનો અવાજ રુંધાય છે, આંખમાં ઝળઝળિયાં દેખાય છે. આશા રાખીએ કે આપમેળે આગળ આવેલી એક અતિ શિક્ષીત ગ્રામ્ય યુવતીની વેદના મુખ્યમંત્રી સુધી જરૂર પહોંચશે.

દિલ્હીમાં મળેલી ભારતીય જનતા પાર્ટીની સંસદીય બોર્ડની બેઠક દરમિયાન ગુજરાતના મુખ્યમંત્રી નરેન્દ્ર મોદીએ ૨૦૧૪ની ચૂંટણી જીતવા પક્ષના કાર્યકરોને સોશિયલ મીડિયાનો ભરપૂર ઉપયોગ કરવા સલાહ આપી. ઇન્ટરનેટ ટેક્નોલોજી અસ્તિત્વમાં આવી તે પછી’સોશિયલ મીડિયા’ શબ્દ પ્રચલિત થયો છે. ફેસબુક, માય સ્પેસ, ઇ-મેલ અને ટ્વિટર એ સોશિયલ મીડિયાનાં માધ્યમો છે.કોઈ પણ વ્યક્તિ ઇન્ટરનેટ પર આ માધ્યમોનો ઉપયોગ કરી હજારો – લાખો લોકો સુધી પોતાના વિચારો, પ્રતિભાવો અને પ્રચાર કરી શકે છે. ૨૦૧૪ની ચૂંટણીઓ દરમિયાન આ માધ્યમોનો ભરપૂર ઉપયોગ થવાનો છે.

૨૦૦૮ની અમેરિકાની સામાન્ય ચૂંટણીઓને લોકો ફેસબુક ઇલેક્શન તરીકે ઓળખાવે છે. ૨૦૦૮ની અમેરિકાની ચૂંટણી અગાઉની તમામ ચૂંટણીઓ કરતાં અલગ હતી. એ સમયે અમેરિકામાં પણ ફેસબુક, માય સ્પેસ, ઇ-મેલ કે ટ્વિટર શબ્દો બહુ જાણીતા નહોતા. એ વખતે બરાક ઓબામા બહુ જાણીતા નહોતા. શિકાગોમાંથી માત્ર માઇનોર રિપ્રેઝેન્ટેન્ટિવ તરીકે બહુ ઓછા જાણીતા બરાક ઓબામાને સોશિયલ મીડિયાની ટેક્નોલોજીમાં એક જબરદસ્ત તાકાતનાં દર્શન થયાં. તેમણે સોશિયલ મીડિયાનો ભરપૂર ઉપયોગ કરી ટેક્નોસેવી યુવાનો અને અખબારો નહીં વાંચતા કે ટીવી ન્યૂઝ નહી જોતાં લોકો સુધી પોતાના સંદેશ, વિચારો અને પોતાના ખ્યાલો પહોંચાડયા. ચૂંટણી જીતવાની ઝુંબેશથી માંડીને ચૂંટણી ફંડ એકત્ર કરવા માટે સોશિયલ મીડિયાનો ઉપયોગ કર્યો. એ વાત નોંધપાત્ર છે કે ફેસબુક, માય સ્પેસ, ઇ-મેલ કે ટ્વિટરનો ઉપયોગ કરનારો વર્ગ જૂની પેઢીના નેતાઓની ટીવી ડિબેટ જોતો,સાંભળતો નથી. અમેરિકાનો સોશિયલ મીડિયાનો બંધાણી વર્ગ – વોટર્સ ૨૫ વર્ષ કરતાં ઓછી ઉંમરનો છે. એ બધાં જ સોશિયલ મીડિયા દ્વારા બરાક ઓબામાના સંપર્કમાં આવ્યા અને બરાક ઓબામાએ અમેરિકાના પ્રેસિડેન્ટની ચૂંટણી જીતી લીધી. અમેરિકા ઇતિહાસમાં પહેલી જ વાર એક અશ્વેત નાગરિક પ્રેસિડેન્ટ બન્યો. તેમની જીત એ સોશિયલ મીડિયાનો પ્રભાવ હતો.

૨૦૧૪ની ભારતની લોકસભાની ચૂંટણીને લાગેવળગે છે ત્યાં સુધી ભારતીય જનતાપાર્ટી અને ખાસ કરીને નરેન્દ્ર મોદી સોશિયલ મીડિયાનો ઉપયોગ કરવાની બાબતમાં કોંગ્રેસ કરતાં આગળ છે. સોશિયલ મીડિયાની ટેક્નોલોજીનો ઉપયોગ કરવામાં કોંગ્રેસ હમણાં હમણાં જાગી છે. એ જાણી લેવાની જરૂર છે કે સોશિયલ મીડિયા સાથે સંકળાયેલો વર્ગ સાવ અલગ છે અને અલગ ભાષા જ બોલે છે. તેઓ ચૂંટણીની પરંપરાગત ઝુંબેશનો ભાગ નથી. આ વર્ગ ચૂંટણી સભાઓમાં જતો નથી. આ વર્ગને કલાકો સુધી તેમના નેતાને જોવા-સાંભળવા માટે તાપમાં બેસી રહેવાનું ગમતું નથી. જાહેરસભાઓમાં લોકોને પરાણે બોલાવવા પડતા હોઈ જાહેરસભાઓમાં લોકોની હાજરી મેનેજ કરેલી હોય છે. જાહેરસભામાં હાજર રહેલા લોકોને મતદાર બનાવી શકાતા નથી, કારણ કે તેઓ ખરીદેલું ઓડિયન્સ છે. જ્યારે સોશિયલ મીડિયા દ્વારા તમે યુવાનોનાં દિલ અને દિમાગને સીધાં સ્પર્શી શકો છો. સોશિયલ મીડિયા દ્વારા વોટર્સ સાથે ઇન્ટરેક્ટ પણ કરી શકાય છે.

ટેક્નોસેવી યુવાનો ફેસબુક કે ઇ-મેલ દ્વારા નેતાને પ્રશ્નો પૂછી શકે છે અને પ્રતિભાવ પણ આપી શકે છે. જે જાહેરસભાઓમાં શક્ય નથી.

ભારતને લાગેવળગે છે ત્યાં સુધી ભારતમાં ૧૪૦ મિલિયન લોકો ઇન્ટરનેટનો ઉપયોગ કરે છે. આ લોકો ભારતની વસતીના કુલ ૧૧ ટકા થાય છે. ભારતમાં ફેસબુક ઝડપથી લોકપ્રિય થતી જાય છે. હવે ઓફિસબોયથી માંડીને કરિયાણાની દુકાન ધરાવનાર વ્યક્તિને પણ પોતાની ફેસબુક હોય છે. સોશિયલ મીડિયાનો સહુથી મોટો વર્ગ વસતીના પ્રમાણમાં સહુથી વધુ અમેરિકા છે. બ્રાઝિલ બીજા નંબરે છે. ભારત પણ હવે ફેસબુકની બાબતમાં આગળ વધી રહ્યું છે. આ વર્ષના ગયા માર્ચ સુધીમાં ભારતમાં ૬૧.૫ મિલિયન ફેસબુક એકાઉન્ટ્સ હતાં. એપ્રિલમાં તે આંકડો ૬૪ મિલિયન થઈ ગયો. તેમાંથી ૭૬ ટકા લોકો ૧૮થી ૩૪ વર્ષની વચ્ચેના હતા. તેમાં ૭૫ ટકા વ્યક્તિઓ પુરુષ હતી. ભારતની કુલ વસતીના ૫.૪૪ ટકા આ લોકો છે. ભારતની લોકસભાની ગઈ સામાન્ય ચૂંટણીઓમાં ૭૧૬ મિલિયન મતદારો હતા તેમાંથી ૪૧૭ મિલિયન લોકો (૫૮ ટકા) મતદાન કર્યું હતું. તેમાંથી ૨૦૦ મિલિયન મતદારો એટલે કે ૨૮ ટકા મતદારો ૨૫ વર્ષથી નીચેની વયના હતા. ૨૦૧૪ની લોકસભાની ચૂંટણી વખતે ૮૦૦ મિલિયન રજિસ્ટર્ડ મતદારો હશે તેમાંથી ૧૧૦ મિલિયન જેટલા મતદારો તેમના જીવનમાં પહેલી જ વાર મતદાન કરશે. નોંધપાત્ર વાત એ છે કે ૨૫ વર્ષ કે તેથી ઓછી ઉંમરનો આ યુવાવર્ગ જ્ઞાતિ, ધર્મ, જાતિવાદ કે ઉચ્ચ નીચ એવા વર્ગમાં માનતો નથી. આ વર્ગને ચિંતા માત્ર નોકરી, ધંધો અને કાયદો ને વ્યવસ્થાની જ છે. તેથી ૨૦૧૪ની ચૂંટણી વખતે ઉદારમતવાદી આ મતદાર કોને મત આપશે તે કળવું મુશ્કેલ છે.

દેશભરના રાજકીય વિશ્લેષકોની નજર હવે આ નવા અને યુવા મતદારો પર છે. નિષ્ણાતો માને છે કે ભારતમાં હાલ જે ૬૪ મિલિયન ફેસબુક યુઝર્સ છે તે ૨૦૧૪માં ૮૦ મિલિયન થઈ જશે. તેઓ કેટલાક ચાવીરૂપ મતવિસ્તારોમાં મહત્ત્વપૂર્ણ ભાગ ભજવશે. તાજેતરમાં થયેલા એક અભ્યાસ અનુસાર દેશના ૬૭ મતવિસ્તારો એવા છે કે જ્યાં ફેસબુક વપરાશકારો હાર જીતમાં મહત્ત્વપૂર્ણ ભાગ ભજવશે. બાકીના મતવિસ્તારોમાં સોશિયલ મીડિયાની અસર ઓછી અથવા બિલકુલ નહીં હોય. અલબત્ત, ૬૭ મતવિસ્તારો પર ફેસબુક વોટર્સનો પ્રભાવ ઓછો ના ગણાય.

આ નવા પ્રવાહની સાથે સાથે ફેસબુક કે સોશિયલ મીડિયાની કેટલીક મર્યાદાઓ પણ છે. એક તો દરેક મતદાર પાસે ફેસબુક એકાઉન્ટ નથી અને ભારતમાં જેમની પાસે ફેસબુક છે તે બધા જ મતદાન કરવા જશે તેની કોઈ ગેરંટી નથી. આ કારણથી ૨૦૧૪ની ચૂંટણીમાં સોશિયલ મીડિયા કેટલો પ્રભાવ પાડે છે. તેમાં પણ ચૂંટણીનાં પરિણામો પછી જ સાચો ખ્યાલ આવશે. એવું પણ બની શકે કે જેમની પાસે ફેસબુક છે તે વ્યક્તિએ મતદાર બનવા માટે નામ જ નોંધાવ્યું ના હોય. કેટલીક વાર એવું પણ બને છે કે ફેસબુક ધરાવનાર વ્યક્તિ તેના મતક્ષેત્રની બહાર વસતી હોય. ભારત એક વિશાળ અને જટિલ દેશ છે. સોશિયલ મીડિયા એક નવી ટેક્નોલોજી અને નવું માધ્યમ છે. ફેસબુક વપરાશકર્તાઓને હવે મંદિર – મસ્જિદ કરતાં જોબ, સલામતી અને કારકિર્દીમાં વધુ રસ છે એ વાત બધા જ રાજકીય પક્ષોએ નોંધવા જેવી છે. તેથી જે રાજકીય પક્ષ સોશિયલ મીડિયાના પ્રભાવનો ઉપયોગ કરવા માંગતો હોય તેણે જનરેશન નેક્સ્ટ અર્થાત્ નવી પેઢીને પોતાનું નામ મતદાર તરીકે નોંધાવે તેની ઝુંબેશ ચલાવવી જોઈએ. અને એક વાર તેઓ મતદાર બની જાય તે પછી ચૂંટણીના દિવસે મત આપવા પણ જાય તે માટે તેમને પ્રેરવા જોઈએ. તેથી નવી પેઢી મતદાર બને અને મત આપે તો જ સોશિયલ મીડિયા અસરકારક બની શકશે. સોશિયલ મીડિયા પર માત્ર ચૂંટણીપ્રચાર કે વિચારોની રજૂઆત કે માત્ર પ્રોપેગેન્ડા કરવાથી પરિણામ હાંસલ નહીં થાય. દેશમાં પરિવર્તન લાવવું હોય તો જનરેશન નેક્સ્ટને મતદાનમથક સુધી લઈ જવી પડશે.

એના હાથમાં ફૂલોનો ગજરો છે. બધાં જ ફૂલો મોગરાનાં છે. દિલ્હીના બદનામ જી.બી. રોડ પરની એક ગંદી બદનામ ગલીના ખૂણે ઊભેલી સંજના ફૂલોના ગજરા વેચવા ઊભી છે. રાતનો સમય છે. ચારે તરફ લોકોએ કચરો ફેંકલો છે. સારા લોકો પરિવાર સાથે અહીં આવાનું ટાળે છે. સંજનાની હવે ૫૪ વર્ષની વય છે. કોઈ જમાનામાં તે અત્યંત ખૂબસૂરત રહી હશે. એક સમયે તે આ ગલીની મશહૂર રૂપજીવીની હતી. હવે તેની પાસે યુવાની રહી નથી. ગ્રાહકો પણ આવતા નથી તેથી ફૂલોના ગજરા વેચીને તે જીવન નિર્વાહ કરે છે.

આ વાત દિલ્હીના જી.બી. રોડની છે. દિલ્હીના મેટ્રો સ્ટેશનથી ઊતરીને અજમેરી ગેટના ઉત્તરે થઈ અહીં પહોંચી શકાય છે. અહીં એક જુદી જ પ્રકારનું દિલ્હી છે, કહે છે કે અહીં ‘ગોડ’ નહીં ‘ગોડેસીસ’ વસે છે, અલબત્ત, તે બધાના ચહેરા પર દુઃખનો વાદળોની છાયા છવાયેલી છે. ચુસાઈ ગયેલા દેહના કારણે કેટલીક તો ભરજુવાનીમાં મોટી વયની લાગે છે. કોઈ વટેમાગું ત્યાંથી પસાર થતો હોય તો બસ આટલું જ સાંભળવા મળે છેઃ ”રુકના… કહાં જાતા હૈ?… દેખ તો સહી.” ગ્રાહકોને લલચાવવા તે આમંત્રણ આપતી હોય તેમ બોલે છે.

દિલ્હીના લાહોરી ગેટથી ઉત્તરે અને અજમેરા ગેટથી દક્ષિણ સુધીનો આ વિસ્તાર નોટોરિયસ છે. આ રસ્તા પર રાત્રીના સમયે આવી હજારો સ્ત્રીઓ તેમનો દેહ વેચી ગુજરાન ચલાવે છે. આમ તો આ રોડનું નામ સ્વામી શ્રદ્ધાનંદ માર્ગ છે. સ્વામી શ્રદ્ધાનંદ આર્ય સમાજી નેતા હતા. તેમનું ૧૯૨૬માં એક કટ્ટરવાદીએ ખૂન કરી નાખ્યું હતું. પણ આ રસ્તો અંગ્રેજોના સમયથી જી.બી. રોડ તરીકે જ ઓળખાય છે. જેના નામથી આ રસ્તો ઓળખાય છે તે અંગ્રેજનું નામ ‘ગાર્સ્ટીન બાસ્ટીઓન’ હતું. એ માણસ કોણ હતો તે કોઈ જાણતું નથી. કોઈને એ જાણવાની ઈચ્છા પણ નથી. કહેવાય છે કે ૧૮૫૭ના ગાળામાં તે બ્રિટીશ જનરલ હતો.

કોઈ કહે છે કે તે એક અંગ્રેજ અધિકારી હતો અને તેણે વર્ષોથી ચાલી આવતા દેહવેપારના ધંધાથી આ રોડને મુક્ત કરાવવા પ્રયાસ કર્યો હતો પણ તે નિષ્ફળ ગયો હતો.

આવા જી.બી. રોડના એક ખૂણામાં ઊભેલી સંજના કહે છેઃ ”હવે મારી ઉંમરના કારણે આ ધંધાથી બહાર થઈ ગઈ છું. દિવસે આ વિસ્તારના કોઠાઓમાં ઘરકામ કરું છું અને રાત્રે ગજરા વેચું છું. કોઠાઓનાં હું વાસણો ધોઉં છું. કપડાં ધોઉં છું. કોઠાઓમાં રહેતી યુવાન છોકરીઓ માટે શાકભાજી ખરીદી લાઉં છું. તેમના માટે રસોઈ બનાવું છું, હવે મારો બીજો કોઈ ઉપયોગ રહ્યો નથી.”

સંજના કહે છે : ”હું જ્યારે ૨૦ વર્ષની હતી ત્યારે મારી મોટી ડિમાન્ડ હતી. હવે મારા માટે કોઈ ગ્રાહક આવતો નથી. હા, કોઈ વાર મારા જૂના એક બે આશિક આવી ચડે છે, પણ કોઈક જ વાર.”

તે કહે છેઃ ”હું ૧૪ વર્ષની હતી ત્યારે એટલે કે ૧૯૭૦માં હું દિલ્હી આવી હતી. તે વખતે મારું લગ્ન થઈ ગયું હતું. હું ઉત્તરપ્રદેશના ગામડામાંથી આવું છું. મને મારો પતિ કોઈ કામના બહાને દિલ્હી લઈ આવ્યો હતો. જૂની દિલ્હી રેલવે સ્ટેશન પર તે કોઈ નાસ્તો લેવાના બહાને મને પ્લેટફોર્મ પર એકલી મૂકીને ઈરાદાપૂર્વક જતો રહ્યો હતો. તે પછી એક માણસ મારી પાસે આવ્યો હતો. એણે મને ખાવાનું આપવાનું કહી આ વિસ્તારમાં લઈ આવ્યો હતો. બસ તે દિવસથી મારા પેટની ભૂખ મીટાવવા મેં શરણાગતિ સ્વીકારી લીધી હતી. હકીકતમાં મારા પતિએ મને એક કોઠાવાળાને વેચી દીધી હતી. એ દિવસથી હું જી.બી. રોડના એક કોઠાનો હિસ્સો બની ગઈ. કોઠાનો માલિક એ વખતે ૪૦ વર્ષની વયનો હતો.”

સંજના કહે છેઃ ”અહીં આવ્યા પછી મેં ઘણું બધું જાણ્યું. મારા કોઠાના માલિકે મને જી.બી. રોડનો ઈતિહાસ કહ્યો. દેશના ભાગલા થયા તે પહેલાં આ રોડ પર લોકો માત્ર દેહ ભોગવવા જ આવતા નહોતા. ભાગલા પહેલા દિલ્હી એક અનોખું શહેર હતું. ગરીબી હતી પણ દિલ્હીની એક આગવી ઓળખ હતી. દિલ્હીનું એક આગવું કલ્ચર હતું. આ વિસ્તારમાં રહેતી રૂપજીવીનીઓ મીર અને હાફિઝની શાયરી ગાતી. પ્રોસ્ટીટયૂટસ ર્પિશયન ગીતો ગાતી. મોગલોના જમાના કોઠાઓનું એક આગવું કલ્ચર હતું. મોગલ બાદશાહો આ વિસ્તારની રૂપજીવીનીઓને કે નર્તકીઓને તેમના દરબારમાં બોલાવતા. કેટલીક રૂપજીવીનીઓ તો કથક અને હિન્દુસ્તાની ગાયકીની શ્રેષ્ઠ નિષ્ણાત હતી.”

તે કહે છે : ” બહુ ઓછા લોકોને એ વાતની ખબર છે કે ભાગલા પહેલા જી.બી. રોડ પર રહેતી સ્ત્રીઓ નવાબી સંસ્કૃતિની રખેવાળ ગણાતી. એ વખતે અહીં રહેતી વેશ્યાઓ માત્ર વાસનાનું સાધન નહોતી. નવાબોના પુત્રોને વાણી, વર્તન અને વિવેક શીખવવા રૂપજીવીનીઓ પાસે મોકલવામાં આવતા. મોગલોના જમાનામાં રૂપજીવીનીઓને સમાજની ગંદકી ગણવામાં આવતી નહોતી. પણ સંસ્કૃતિનો એક ભાગ ગણવામાં આવતી હતી.”

પણ હવે એ બધું બદલાઈ ગયું છે. અહીં ગંદકી બંને પ્રકારની વધી છે, ગરીબી પણ વધી છે, ગ્રાહકો અને રૂપજીવીનીઓએ બેઉ માટે એચઆઈવીના જોખમો પણ વધ્યાં છે.

સંજના કહે છે : ભાગલા પહેલા તો આ વિસ્તારની રોનક રાત્રે જ જામતી. ગીત સંગીતના મધુર સ્વર સંભળાતા. ૭૦નાં દાયકાના અંતિમ વર્ષો સુધી અહીં બધું બરાબર હતું. ઈન્દિરા ગાંધીએ દેશમાં કટોકટી લાદી એ પહેલાં અહીં પોલીસ ભાગ્યે જ આવતી,કોઠામાં તો પ્રવેશતી જ નહીં. કટોકટીના ગાળામાં પોલીસ આવવા લાગી અને બધું જ બદલાઈ ગયું. શહેરનાં રઈસ લોકોએ અહીં આવવાનું બંધ કરી દીધું. તેમના બદલે ફાલતું લોકો આવવા લાગ્યા.ઈમરજન્સી પછી આવતા ગ્રાહકોને તત્કાળ સેક્સ જોઈતું હતું. કોઠાઓની અંદર જે નૃત્ય ખંડો હતા તેમાં નાચગાન બંધ થઈ ગયાં. કેટલાંક ડાન્સિંગ હોલ તો નાની નાની રૂમોમાં ફેરવાઈ ગયા.

મયંક ઓસ્ટિન સૂફી નામના લેખકે દિલ્હીના ‘રેડ લાઈટ’ એરિયા વિષે ”નો બડી કેન લવ યુ એની મોર’ પુસ્તક લખ્યું છે. તેમાં તે લખે છેઃ ”પહેલા એક માત્ર જી.બી. રોડ જ દિલ્હીનો રેડલાઈટ એરિયા હતો. હવે રેડલાઈટ એરિયા દિલ્હીની બહાર ચાલ્યો ગયો છે. સેક્સનું બજાર જ બદલાઈ ગયું છે. જી.બી. રોડના રેડલાઈટ એરિયાને મસાજ પાર્લરો, બ્યુટી સલૂનો તથા ફ્રેન્ડશિપ કલબોએ ઉજ્જડ અને વેરાન કરી દીધો છે. હવે ઈન્ટરનેટ પર જઈ કોલગર્લ શોધી શકાય છે, ફાઈવસ્ટાર હોટલોમાં ઊતરતા ધનવાનોને તથા કોર્પોરેટ કંપનીઓના બડા બડા એક્ઝિક્યુટીવ્સને કેટલીક એજન્સીઓ ”એસ્કોટર્સ” પૂરાં પાડે છે. આ એસ્કોટર્સ અત્યંત પ્રભાવશાળી, રૂપાળી અને ખૂબ સુંદર ઈંગ્લિશ જાણતી કોર્પોરેટ કલ્ચરની યુવતીઓ હોય છે. દિલ્હીમાં તો છેક ૧૯૮૦થી એક કંપની આવી એસ્કોટર્સ ર્સિવસ પૂરી પાડે છે. દિલ્હીમાં રહેતા કંવલજીત નામના એક શખસે આવી એસ્કોટર્સ ર્સિવસનો ધંધો શરૂ કર્યો હતો,તે આજે મહિને રૂ. ૧૦ લાખ કમાય છે. ૧૦૦ જેટલી પ્રોસ્ટીટયૂટસ તેની કંપની માટે કામ કરે છે. ૨૦૦૫માં કંવલજીતની ધરપકડ થઈ હતી. દિલ્હી પોલીસના આંકડા અનુસાર તેના સેક્સ ટ્રેડનો આંકડો ૫૦૦ કરોડનો હતો. કંવલજીત પકડાઈ ગયા બાદ એ ધંધો સોનું પંજાબણના હાથમાં ચાલ્યો ગયો હતો. સોનું પંજાબણના ગ્રાહકો મધ્યમવર્ગના હતા. દિલ્હી પોલીસે ૨૦૧૧માં તેને પણ પકડીને જેલમાં પૂરી દીધી હતી. દિલ્હીનું સેક્સ ટ્રેડ રેકેટસ હવે અનજાન હાથોમાં ચાલ્યું ગયું છે.

બદલાતા સમયમાં દિલ્હીના જી.બી.રોડે તેની આગવી સંસ્કૃતિ અને આગવી ઓળખ ગુમાવી છે. જી.બી. રોડ પર આજે પણ સંજના જેવી અનેક પૂર્વ અને વર્તમાન રૂપજીવીનીઓને રોજી આપતા ૮૦ જેટલા કોઠા આજે પણ હયાત છે. પણ જી.બી. રોડે તેની રોનક અને અસલિયત ગુમાવી દીધી છે. પહેલાં અહીં ગીત-સંગીતના શોખીન કળા પ્રેમીઓ આવતા હતા. હવે તો આ રસ્તા પર ધોળે દહાડે લૂંટી લે તેવા ગુંડાઓ ફરતા દેખાય છે.

(સંજના એ પરિવર્તીત નામ છે)

રેડ રોઝ – દેવેન્દ્ર પટેલ.

પણ એક અંગ્રેજે ‘સર્વે મેન્યુઅલ‘ પુસ્તકમાંથી રાધાનાથનું નામ ગાયબ કરી દીધું

માઉન્ટ એવરેસ્ટની ખોજ જ્યોર્જ એવરેસ્ટે નહીં પણ રાધાનાથ સિકદરે કરી હતી, પણ એ શ્રેય એ વખતની અંગ્રેજ સરકારે ભારતીય સર્વેયર રાધાનાથ સિકદરને કદી આપ્યું નહીં. આવું બીજા અનેક કિસ્સાઓમાં થયેલું છે. ભારતીય વૈજ્ઞાનિક જગદીશચંદ્ર બોઝે સહુથી પહેલાં વાયરલેસ એટલે કે રેડિયો તરંગોની ખોજ કરી હતી, પરંતુ રેડિયોની શોધ કરવાનું શ્રેય માર્કોનીને આપી દેવામાં આવ્યું હતું. આવી જ જાલસાજી રાધાનાથ સિકદર સાથે થઈ હતી.

રાધાનાથ સિકદરે સર્વેના કામની સાથે સાથે ભારતના હવામાનના અભ્યાસની પણ જવાબદારી સંભાળી હતી. ઈ.સ.૧૮૫૨માં ભારતના મોસમ વિભાગના વડા વી.એલ. નિકસન નિવૃત્ત થતાં એ પદ પર બ્રિટિશ સરકારે રાધાનાથ સિકદરની નિમણૂક કરી. આ પદ સંભાળ્યા બાદ રાધાનાથે જોયું કે જે પદ્ધતિથી હવામાનની જાણકારી મેળવવામાં આવે છે તે પદ્ધતિ યોગ્ય નથી. એ વખતે તાપમાન સૂર્યોદય અને સૂર્યાસ્તના વખતે જ માપવામાં આવતું હતું, પરંતુ સૂરજ રોજ એક સમયે જ ઊગતો કે આથમતો નથી. તેથી તે હિસાબે તાપમાન માપવું ઠીક નથી એમ રાધાનાથને લાગ્યું. એ વખતે ઇન્સ્ટ્રુમેન્ટલ કરેક્શન અથવા બાર કરેક્શન પદ્ધતિનો ઉપયોગ થતો નહોતો.

રાધાનાથે મોસમ વિભાગના વડા તરીકેનું પદ સંભળ્યા બાદ તાપમાન, હવાનું દબાણ, પવનની દિશા, પવનની ગતિ દર એક કલાકે માપવાનું અને તેનો રોજનો અને મહિનાનો રેકોર્ડ રાખવાનું શરૂ કર્યું. યુરોપમાં એ વખતે ૩૨ ડિગ્રી ફેરનહાઈટને આધાર માની તાપમાનનું નિર્ધારણ શરૂ થઈ ગયું હતું, પરંતુ ભારતમાં એ વિષે કોઈ જ જાણકારી નહોતી. રાધાનાથે પોતાના મૌલિક વિચારોથી આ પદ્ધતિનો આવિષ્કાર કર્યો.

ઈ.સ. ૧૮૫૩થી આ કામ નિયમિતરૂપે શરૂ થયું. તે પછી વૈજ્ઞાનિક લેખો અને પત્રિકાઓમાં પણ એમની વાત સ્વીકારવામાં આવી. ૧૮૫૨થી ૧૮૭૭ સુધી રાધાનાથની પદ્ધતિ જ મોસમની જાણકારી માટે અમલમાં રહી. ઈ. સ. ૧૮૬૪માં કલકત્તામાં ભયંકર વાવાઝોડું આવ્યું. એની ગતિ માપવા માટે પણ બલાન ફોર્ડ અને ગેસ સ્ટ્રાલે રાધાનાથની પદ્ધતિની જ મદદ લીધી.

૧૮૫૬માં ભારતના હવામાના ખાતાના વડા તરીકેનું પદ સંભાળ્યા બાદ બીજા વર્ષે બંદરગાહ તરફથી આવતાં જહાજોનાં ‘ટાઈમ સિગ્નલિંગ’નો તેમણે ઉપયોગ કર્યો. સમુદ્રમાં આવનજાવન કરતાં જહાજો માટે ચોક્કસ સમયનું જ્ઞાન બેહદ જરૂરી હતું. એક બંદરથી બીજા બંદર પહોંચતા જ સમય પણ બદલાઈ જતો હતો. એ કારણથી જહાજોમાં રાખવામાં આવતી સમયસૂચિ અને હવામાનની જાણકારી વચ્ચે કોઈ તાલમેલ નહોતો. આ મુશ્કેલી દૂર કરવા રાધાનાથે બંદરો માટે ટાઈમ બોલ ચાલુ કર્યો, જેથી બદલાતા સમયની સાથોસાથ સાચો સ્થાનિક સમય પણ દર્શાવવાનું શરૂ થયું. જહાજો માટે આ એક મોટી સુવિધા સાબિત થઈ.

કેટલાંક વર્ષો પહેલાં એટલે કે ૧૯૭૫માં ભારત સરકારે તેના હવામાન વિભાગની ૧૦૦મી જયંતી ઊજવી, પરંતુ મોસમ વિભાગે રાધાનાથની બાબતમાં બે શબ્દ પણ ઉચ્ચાર્યા નહીં.

એ જ રીતે ભારત સરકારના સર્વે ઓફ ઇન્ડિયાએ પણ રાધાનાથની ધરાર અવગણના કરી છે. ઈ.સ. ૧૮૫૧માં કેપ્ટન એચ.એસ થુઈલરે અને કેપ્ટન એફ. સ્મિથે ‘સર્વે મેન્યુઅલ’ નામનું પુસ્તક લખ્યું હતું. તેમાં જે પણ અધ્યાય ટેકનિકલ અને ગણિત સાથે સંકળાયેલા છે તે બાબુ રાધાનાથ સિકદરે લખેલા છે. એ સમયે ભારતની સર્વે પદ્ધતિ પર લખાયેલું આ એકમાત્ર પુસ્તક હતું. એ વિશાળ ગ્રંથનું ત્રીજું, પાંચમું, પંદરમું, વીસમું, એકવીસમું અને છવ્વીસમું પ્રકરણ રાધાનાથ સિકદરે લખેલું છે. આશ્ચર્યની વાત એ છે કે જ્યારે તે પુસ્તકની ત્રીજી આવૃત્તિ પ્રકાશિત થઈ ત્યારે તે વખતના સર્વે ઓફ ઇન્ડિયાના સર્વેસર્વા થુઈલ નામના અંગ્રેજે રાધાનાથનું નામ ગાયબ કરી દીધું, કારણ કે એ પુસ્તકનો બધો જ શ્રેય એચ.એસ. થુઈલર પોતે લઈ લેવા માંગતા હતા.

થુઈલરે આમ એટલા માટે કર્યું, કારણ કે ત્રીજી આવૃત્તિ પ્રગટ થઈ તેના થોડા સમય પહેલાં જ રાધાનાથ સિકદર આ ફાની દુનિયાને અલવિદા કરી ગયા હતા. થુઈલરની આ દગાખોરી સામે રાધાનાથના મૃત્યુનાં ૧૧ વર્ષ બાદ ઘણી મોટી હસ્તીઓએ અવાજ ઉઠાવ્યો, જેમાં કેટલાક અંગ્રેજો પણ સામેલ હતા.

આવા અંગ્રેજો પૈકી એક હતા લેફ્ટનન્ટ કર્નલ મેકડોનાલ્ડ. મેકડોનાલ્ડે એચ.એસ. થુઈલરના આ ષડ્યંત્રનો કરારો જવાબ આપતાં’ધી ફ્રેન્ડસ ઓફ ઇન્ડિયા’ નામના એ વખતના અખબારના તા. ૨૪ જૂન, ૧૮૭૬ના અંકમાં લખ્યું કે પુસ્તકની ત્રીજી આવૃત્તિમાં જે વ્યક્તિએ વાયુની ગતિ, દબાણ, તાપમાનને યોગ્ય રીતે માપવાની પદ્ધતિ શરૂ કરી અને જે વ્યક્તિએ વિશ્વનું ઊંચામાં ઊંચું શિખર કયું છે તે નક્કી કરી આપ્યું તેનું શ્રેય બેઈમાનીથી થુઇલરે ચોરી લીધું છે. આ ડાકુગીરી એક વાર નહીં પણ ચાર વાર કરવામાં આવી છે. આનો ન્યાય થવો જોઈએ.

એક અંગ્રેજે બીજા અંગ્રેજ વિરુદ્ધ આવું સાફ લખતાં થુઈલર મેકડોનાલ્ડથી નારાજ થઈ ગયા અને બ્રિટિશ સરકાર સમક્ષ પોતાની બુરાઈ કરવા માટે મેકડોનાલ્ડ નામના અધિકારી પર કામ ચલાવવવા અરજી કરી. મેકડોનાલ્ડ સાચા હોવા છતાં થુઈલર તેમના ઉપરી હોવાના કારણે બ્રિટિશ સરકારે થુઈલરની ફરિયાદના આધારે મેકડોનાલ્ડને ત્રણ મહિના માટે સસ્પેન્ડ કરી દીધા અને તેમને એક પદ ઉતારી પાડયા. બ્રિટિશ સરકારની આ કાર્યવાહીથી ત્યારે હોબાળો મચી ગયો. એ વખતનાં જાણીતાં અખબારો (૧) ધ ઇંગ્લિશમેન (૨) ધી ફ્રેન્ડસ ઓફ ઇન્ડિયા, (૩) ધી હિન્દુ વગેરેએ મેકડોનાલ્ડની હિંમત અને ઇમાનદારીની સરાહના કરી અને અંગ્રેજ સરકારની કડક આલોચના કરી. સાથે સાથે થુઈલરની પણ આલોચના કરી. મીડિયાના દબાણ સમક્ષ થુઈલરે નમવું પડયું અને ત્રીજી આવૃત્તિને ફરી સુધારીને બહાર પાડી અને એ પુસ્તકમાં રાધાનાથ સિકદરને ફરી એમનું સ્થાન મળ્યું.આ વાત ઈ.સ. ૧૮૮૭ની છે.

આમ તો ઈ.સ. ૧૮૬૨માં જ રાધાનાથ સિકદરે માત્ર ૪૯ વર્ષની વયે જ નોકરી છોડી દીધી હતી. નોકરી છોડયા બાદ તેઓ સરળ ભાષામાં વિજ્ઞાન સંબંધી લેખો લખતા રહ્યા હતા. જેથી સામાન્ય લોકોને પણ વિજ્ઞાન પ્રત્યે રુચિ અને જાગરૂકતા પેદા થાય.

રાધાનાથ સિકદર સ્ત્રીઓ શિક્ષિત બને તે માટે પણ પ્રયત્નશીલ હતા. આ હેતુથી તેમણે પૌરાણિક કથાઓનો સરળ ભાષામાં અનુવાદ કર્યો હતો. નારી શિક્ષાના પ્રસાર માટે બાલિકા વિદ્યાલય બેથુન સ્કૂલની સમિતિના સભ્ય પણ બન્યા હતા. તા. ૧૭મી મે, ૧૮૭૦ ના રોજ ૫૫ વર્ષની વયે તેઓ અચાનક મૃત્યુ પામ્યા.

હિમાલયનું સહુથી ઊંચું શિખર શોધી કાઢનાર રાધાનાથ સિકદરનું નામ ભારતના ઇતિહાસનાં પાનાંમાંથી ગાયબ છે. આજે લોકો માઉન્ટ એવરેસ્ટ, એવરેસ્ટ પર ચડનાર એડમંડ હિલેરી અને તેનસીંગને યાદ કરે છે પણ આ શિખરની ખોજ કરનારને કોઈ જાણતું નથી. માત્ર બ્રિટિશ સરકારે જ નહીં પણ આઝાદી પછીની ભારત સરકારે પણ રાધાનાથ સિકદર સાથે અન્યાય કર્યો છે. હવે તેમની ૨૦૦મી જયંતી આવી છે ત્યારે ભારત સરકારે એ ભૂલ સુધારી લઈને રાધાનાથ સિકદરને સાચી શ્રદ્ધાંજલિ આપવી જોઈએ. 

૧૯૮૩માં એક ફિલ્મ બની હતી : ‘ધી લોન્લી લેડી.’ પિટર સેડસીએ આ અમેરિકન ફિલ્મનું દિગ્દર્શન કર્યું હતું. મૂળ હેરોલ્ડ રોબિન્સની નવલકથા પરથી આ ફિલ્મ બની હતી. કથાની નાયિકાનું નામ જેરિલી રેન્ડેલ હતું. તે કેલિફોર્નિયાના એક નાનકડા નગરની સ્કૂલમાં ભણતી હતી ત્યારથી જ તેને કોઈ ફિલ્મ માટે સ્ક્રીનપ્લે લેખિકા બનવું હતું. એણે સ્કૂલમાં જ સર્જનાત્મક લેખન સ્પર્ધાની ટ્રોફી જીતી લીધી. એ પછી તે હોલિવૂડના સુપ્રસિદ્ધ સ્ક્રીનપ્લે લેખક વોલ્ટર થોર્ટનના પુત્ર વોલ્ટને મળી. તેની સાથે મિત્રતા થઈ. એકવાર રાતના સમયે તે વોલ્ટના ઘરે ગઈ. બીજા કેટલાક મિત્રો પણ ત્યાં આવેલા હતા. એ વખતે પુલ પાર્ટી યોજવામાં આવી હતી. રાત્રે કેટલાકે ડ્રિંક્સ લીધું. તે પછી કેટલાકે તેની પર શારીરિક અત્યાચાર કર્યો.

વોલ્ટના પિતા સ્ક્રીન પ્લે લેખક વોલ્ટર આવી જતાં તેમણે કિશોર વયની જેરિલીને વધુ અત્યાચારમાંથી બચાવી લીધી. એ પછી જેરિલીનો લેખક વોલ્ટર પ્રત્યેનો આદર વધી ગયો. જેરિલી કરતાં વોલ્ટર મોટી વયના હોવા છતાં બંને વચ્ચે મિત્રતા બંધાઈ. જેરિલી આમેય હોલિવૂડમાં સ્ક્રીનપ્લે લેખિકા બનવાનું સ્વપ્ન નિહાળી રહી હતી. જેરિલી અને વોલ્ટર વચ્ચેની મિત્રતા પ્રણયમાં પલટાઈ ગઈ. જેરિલી વોલ્ટરને પરણવા તૈયાર થઈ ગઈ. માતાના સખત વિરોધ છતાં જેરિલી અને વોલ્ટર પરણી ગયાં. જેરિલીએ પણ લખવાનું શરૂ કર્યું. એક દિવસ તેણે તેના પતિ વોલ્ટરના લખેલા સ્ક્રીનપ્લેમાં થોડો સુધારો કર્યો. ખરેખર તો એણે આખા સ્ક્રીનપ્લેમાં “શા માટે ?” એટલો શબ્દ જ ઉમેર્યો હતો. બસ, આ મુદ્દા પર બેઉ વચ્ચે ઝઘડો શરૂ થઈ ગયો. ઝઘડાના એક તબક્કે વોલ્ટરે તેની પર આક્ષેપ કર્યો : “મારા બંગલાના પુલમાં તારી પર બળાત્કાર થતો હતો ત્યારે તું એનો આનંદ માણતી હતી.”

વોલ્ટરના આ વિધાનથી આઘાત પામેલી જેરિલીએ વોલ્ટરથી છૂટાછેડા લઈ લીધા. વોલ્ટરથી છૂટા પડયા બાદ જેરિલી કોઈ યોગ્ય સાથીની શોધમાં હતી. તે એવી વ્યક્તિની શોધમાં હતી જે તેને હોલિવૂડની કોઈ ફિલ્મનો સ્ક્રીનપ્લે લખવાનું કામ અપાવી શકે. આ હેતુથી હોલિવૂડ સાથે સંકળાયેલા અનેક લોકોના સંપર્કમાં આવી. હોલિવૂડમાં નામ અને પ્રતિષ્ઠા અપાવવાના બહાને અનેક લોકોએ તેનો ઉપભોગ કર્યો. લાંબા સંઘર્ષના અંતે એને એક ફિલ્મનો સ્ક્રીનપ્લે લખવાની તક મળી. એણે ‘ધી હોલ્ડ-આઉટ્સ’ નામન ફિલ્મનો સ્ક્રીનપ્લે લખ્યો. ફિલ્મ તો સફળ નીવડી જ, પરંતુ એની સાથે સાથે એને શ્રેષ્ઠ સ્ક્રીનપ્લે લેખિકા તરીકેનો એકેડેમી એવોર્ડ પણ મળ્યો. આખરે એ દિવસ આવી ગયો જ્યારે લોસ એન્જલિસના ભવ્ય થિયેટરમાં એવોર્ડ એનાયત થવાનો હતો. જેરિલી સુંદર વસ્ત્રો પહેરીને થિયેટરમાં ગઈ. એવોર્ડ ફંક્શનનું લાઈવ ટેલિકાસ્ટ આખા અમેરિકામાં થઈ રહ્યું હતું. જ્યારે જેરિલીના નામની જાહેરાત થઈ ત્યારે તાળીઓના ગડગડાટથી ઓડિટોરિયમ ગાજી ઊઠયું. જેરિલીને એક નામી હસ્તી દ્વારા એવોર્ડ હાથમાં આપવામાં આવ્યો. તેને પ્રતિભાવ આપવાનું કહેવામાં આવ્યું. જેરિલી પોડિયમ પાસે ગઈ અને હાથમાં એવોર્ડને પકડી રાખતાં એવોર્ડ સુધી પહોંચતાં તેના પતિથી માંડીને હોલિવૂડ સાથે સંકળાયેલી કેટકેટલી વ્યક્તિઓએ પોતાનો ઉપભોગ કર્યો છે તે જાહેર કરી દીધું. ફિલ્મની લેખિકા બનવા માટે તેણે ફિલ્મના એજન્ટ, ડાયરેક્ટર, પ્રોડયુસર અને નાયકે તેનું ક્યારે ક્યારે શારીરિક શોષણ કર્યું તે બધું જ તેણે જાહેરમાં કહી દીધું. એ બોલી : “મને એવોર્ડ નહીં, પરંતુ આત્મસન્માનની જરૂર છે.”

એટલું બોલી એણે એવોર્ડને પોડિયમ પર જ મૂકી દીધો. એવોર્ડ સ્વીકારવાનો ઇનકાર કરી તે બધાને સ્તબ્ધ અને શરમજનક હાલતમાં છોડીને ઓડિટોરિયમની બહાર નીકળી ગઈ.

‘ધી લોન્લી લેડી’ ફિલ્મની કથા અહીં પૂરી થાય છે.

– આ ફિલ્મ હોલિવૂડ સાથે સંકળાયેલી બડી બડી હસ્તીઓને ગમી નહોતી. ગમી એટલા માટે નહોતી કે ચમકદમકથી ભરેલી ફિલ્મની ગ્લેમરસ દુનિયાની અંધારી બાજુને ખુલ્લી કરી નાખવામાં આવી હતી. ફિલ્મ જગતમાં પ્રવેશથી માંડીને ટકી રહેવા અને પ્રતિષ્ઠા સુધી પહોંચવા માટે એક યુવતીએ સિનિયર લેખક, એજન્ટ, ડાયરેક્ટરથી માંડીને એક્ટર સાથે કેટકેટલાં ‘અનૈતિક સમાધાનો’ કરવાં પડયાં તેની તેમાં કહાણી હતી. જેરિલી પાસે બધું જ હતું, પરંતુ નામના મેળવ્યા બાદ પણ ભીતરથી તે ‘લોન્લી લેડી’ હતી.

તાજેતરમાં જ પંખા પર લટકીને અકાળે જીવન ટૂંકાવનાર ૨૫ વર્ષની અભિનેત્રી જિયા ખાન પણ શાયદ ‘લોન્લી લેડી’ જ હતી. જેરિલી સ્કૂલમાં ભણતી હતી ત્યારથી જ તે ફિલ્મ જગતમાં લેખિકા બનવા માગતી હતી. તે રીતે અમેરિકામાં જન્મેલી અને લંડનમાં ઉછરેલી જિયા ખાન પણ બચપણથી અભિનેત્રી બનવા માગતી હતી. સદ્નસીબે એને પહેલી જ તક દેશના મહાનાયક અમિતાભ બચ્ચન સાથે ‘નિઃશબ્દ’માં કામ કરવાની મળી. તે પછી આમિર ખાનના ‘ગઝિની’માં કામ કરવાની તક મળી. તે પછી અક્ષયકુમાર સાથે કામ કર્યું, પરંતુ આ ટોચના અભિનેતાઓ સાથે કામ કરવાની તક જ તેના માટે મુશ્કેલી બની ગઈ. એ બે ફિલ્મો પછી તેની મહત્ત્વાકાંક્ષાની ઊંચાઈ પણ વધી ગઈ. માનસિક રીતે તે હવે તે એવા જ ઊંચા કલાકારો સાથે મોટી ફિલ્મો મળશે તેની અપેક્ષા રાખવા માંડી હતી. પરંતુ બહારથી ગ્લેમરસ દેખાતી ફિલ્મની દુનિયા ભીતરથી ગંદી અને વ્યવહારમાં ક્રૂર છે. બોલિવૂડની ફિલ્મી દુનિયા એક મહાસાગર જેવી છે. તેની ભીતર નાની-નાની માછલીઓને ગળી જવા શાર્ક માછલીઓ અને મોટા મોટા મગરમચ્છો રોજ શિકારની શોધમાં હોય છે. જે લોકો શો-બિઝનેસને જાણે છે તેમને ખબર છે કે, તે ભૂખ્યા માનવભક્ષી રાક્ષસોથી ભરેલો છે. ખાસ કરીને એક્ટ્રેસ બનવાનાં સ્વપ્ન જોતી કેટલીયે યુવતીઓ આ માનવભક્ષી રાક્ષસોની વાસનાનો ભોગ બનેલી છે.

સિનેમાના બિગ સ્ક્રીન પર ચમકવા માટે હિરોઈનોને કોઈનો કોઈ સહારો જોઈએ જ છે. નરગિસે રાજ કપૂરનો સહારો લેવો પડયો હતો. મીનાકુમારીએ કમાલ અમરોહીનો સહારો લેવો પડયો હતો. વહીદા રહેમાને ગુરુ દત્તનો સહારો લેવો પડયો હતો. મધુબાલાએ પહેલાં દિલીપકુમાર અને તે પછી કિશોરકુમારનો સહારો લેવો પડયો હતો. એમને સ્ટારડમ પ્રાપ્ત કરતાં પહેલાં કેટલી તકલીફો સહન કરવી પડી હશે એ તો ભગવાન જાણે, પરંતુ અહીં એક નામ ઉલ્લેખનીય છે. આજે જેનું નામ લોકો જાણતા નથી એ એક એક્ટ્રેસ વિમ્મી. એક જમાનામાં વિનોદ ખન્ના સાથે કામ કરનાર એક્ટ્રેસ વિમ્મીને પાછલી જિંદગીમાં તેને કોઈ જ કામ ના મળતાં પેટનો ખાડો પૂરવા એણે પ્રોસ્ટિટયૂટ બની જવું પડયું હતું. હોલિવૂડની એક જમાનાની સુપ્રસિદ્ધ અભિનેત્રી સોફિયા લોરેને કામ મેળવવા એનાથી બેવડી ઉંમરના એ જમાનાના મશહૂર ફિલ્મકાર કાર્લો પોન્ટી સાથે લગ્ન કરવું પડયું.

પરંતુ બિચારી જિયા !

લંડનથી કેટરિના કૈફની જેમ જ હિરોઈન બનવાનાં સ્વપ્ન લઈને આવેલી જિયાને બોલિવૂડ ના ફળ્યું. કેટરિના કૈફને સલમાનનો એક પેટ્રન તરીકે સહારો મળ્યો. જિયાને એ વાતની ખબર નહોતી કે તેના જેવી હજારો યુવતીઓ રોજ બોલિવૂડના નિર્માતાઓ અને દિગ્દર્શકોની આસપાસ આંટા મારે છે. સ્ટુડિયોમાં કલાકોના કલાકો સુધી ફિલ્મમાં રોલ મેળવવા બેસી રહે છે… Role or any ‘bloodyrole.’

લંડનગર્લ બિચારી એટલું ન સમજી શકી કે એને શરૂઆતમાં જે ‘ઇન્સ્ટન્ટ સક્સેસ’ મળી એ એક અકસ્માત હતો. ઇન્સ્ટન્ટ સક્સેસ જ એની દુશ્મન બની ગઈ. જિયા એ ના સમજી શકી કે બોલિવૂડની દુનિયા આજથી ૨૫ કે ૫૦ વર્ષ પહેલાં જેવી નથી. પહેલાં મર્યાદિત હિરોઈનો જ હતી. હવે નામ અને પ્રતિષ્ઠાની ખોજમાં રોજ નવો ચહેરો ગ્લેમરસ દુનિયાનો હિસ્સો બનવા મુંબઈ આવે છે. આ ગ્લેમરની દુનિયામાં પ્રવેશવા તે બધું જ કરવા તૈયાર છે. ક્યાંક તેમને કામ મળે છે અને ‘ફ્લેશ’ અથવા ‘હ્યૂમન ફ્લેશ’માં ખોવાઈ જાય છે. બોલિવૂડના માંધાતાઓ માટે આવી પાર્ટી ગર્લ્સ તેમનું ‘ઇઝી મીટ’ છે., તેમને ખાઈ જાય છે. ચૂસી લેવાય છે અને ફેંકી દેવાય છે. એકાદ-બે ફિલ્મમાં કામ કરવાથી જે થોડા ઘણા પૈસા મળ્યા હોય તે વપરાઈ ગયા બાદ એ યુવતીઓ ‘નર્ક’માં ધકેલાઈ જાય છે અને એ નર્ક છે : ‘ડ્રગ્સ, બુઝ-દારૂ અને પ્રોસ્ટિટયૂશન.’ ચમકદમકથી ભરેલી બોલિવૂડની દુનિયાની ભીતરની આ કડવી વાસ્તવિકતા છે. બોલિવૂડના માંધાતાઓ એક જતી રહે એટલે બીજી શોધે છે. જે ખોવાઈ જાય છે તે પોતાની જાતને પરાજિત, હતાશ અને નિષ્ફળ સમજે છે. તેમાંથી ડિપ્રેશન આવે છે. ડિપ્રેશનથી પીડાતી હિરોઈનો એકલતાનો ભોગ બને છે. કોઈવાર કોઈ અર્ધદગ્ધ બોયફ્રેન્ડનો સહારો લે છે અને જ્યારે બોયફ્રેન્ડ પણ સાથ છોડતો જણાય ત્યારે બધી જ દિશાઓમાંથી વિફળ થયેલી યુવતી નર્વસ બ્રેકડાઉનમાં સરી પડે છે.

જિયા જે પરિવારમાંથી આવતી હતી તે પણ એક ભગ્ન પરિવાર હતું. જિયા જ્યારે ત્રણ જ માસની હતી ત્યારે તેના પિતા અલી રીઝવી ખાને લંડનમાં જિયા અન તેની માતાને તરછોડી દીધાં હતાં. તે પછી તેની માતાએ બીજું લગ્ન કર્યું અને તેના ઓરમાન પિતાએ પણ પરિવારને તરછોડી દીધું. ‘નિઃશબ્દ’માં કામ કર્યા બાદ જિયાના જીવનમાં અનેક બોયફ્રેન્ડ આવ્યા. જસપ્રીત વાલિયા,સાહિલ પીરઝાદા સાથે પણ તેનાં નામ જોડાયાં. લંડનના મોટી ઉંમરના એક ઉદ્યોગપતિ સાથે પણ તેનું નામ જોડાયું. છેલ્લે છેલ્લે આદિત્ય પંચોલીના પુત્ર સૂરજ પંચોલી સાથે પણ તેનું નામ જોડાયું. તે તમામમાં તે નિષ્ફળ નીવડી. કદાચ બધા જ બેવફા હતા. છેલ્લે છેલ્લે સૂરજ પણ તેને મળવાથી દૂર રહેતો હતો. તેણે સૂરજને ટેક્સ્ટ મેસેજમાં લખ્યું હતું : “You are geting toocold.” એ પછીના છેલ્લા મેસેજમાં તેણે લખ્યું હતું : “You are geting too close to Neelu.”

આ ટેક્સ્ટ મેસેજીસ જ દર્શાવે છે કે, લંડનથી મોટાં ખ્વાબ લઈને આવેલી અત્યંત સંવેદનશીલ જિયા ફિલ્મી દુનિયાથી અને તેના બોયફ્રેન્ડથી પણ અલગ પડી ગઈ હતી. ફિલ્મ જગતથી વિખૂટી પડી ગયેલી જિયાએ સૂરજ જેવા બોયફ્રેન્ડનો સહારો લીધો, પણ સૂરજ પણ બીજી કોઈ સાથે વ્યસ્ત હતો. તે હવે સાવ એકાકી હતી. જુહુના ફ્લેટમાં તે એકલી હતી ત્યારે એ એકલતા જ એને ભરખી ગઈ. પ્રેમમાં છેહ તેને સુરજે દીધો કે કોઈ અન્યએ તે હવે સ્પષ્ટ થશે.

જિયા બિચારી સાચા અર્થમાં ‘ધી લોન્લી લેડી’ હતી.

રેડ રોઝ – દેવેન્દ્ર પટેલ

માઉન્ટ એવરેસ્ટ સર કર્યાંની ઘટનાને 60 વર્ષ પૂરાં થયાં , પરંતુ ભારતના સર્વેયર રાધાનાથ સિકદરનું નામ આજેકોઇ જાણતું નથી

હિમાલયની પર્વતમાળાઓના ઊંચા શિખર તરીકે ‘માઉન્ટ એવરેસ્ટ’જાણીતું છે, પરંતુ બહુ ઓછા લોકોને એ વાતની ખબર છે કે આ શિખરની શોધ જ્યોર્જ એવરેસ્ટે નહીં પરંતુ ભારતના સર્વેયર રાધાનાથ સિકદરે કરી હતી. અંગ્રેજોએ ભારત સાથે કરેલા અનેક દગા ફટકાઓમાંનો આ પણ એક દગો હતો.

આજથી ૨૦૦ વર્ષ પહેલાં ભારતમાં એક બાળકનો જન્મ થયો હતો. જેનું નામ રાધાનાથ સિકદર હતું. એ ૧૮૧૩ની સાલ હતી. તેઓ જોડાસાકોના વતની હતા. જોડાસાકો પશ્ચિમ બંગાળમાં છે. રવીન્દ્રનાથ ઠાકુર પણ જોડાસાકોમાં જ જન્મ્યા હતા. ૧૧ વર્ષની વયે રાધાનાથ કોલકાત્તાની હિન્દુ કોલેજમાં દાખલ થયા હતા. એ વખતે વિવિયન ડિરોજિયો નામના એક અંગ્રેજ શિક્ષક એ કોલેજમાં ભણાવતા હતા. આ અંગ્રેજ શિક્ષકે સતીપ્રથા અને બીજા અંધવિશ્વાસો સામે લડવાનું વિદ્યાર્થીઓને શીખવ્યું. વિવિયન ડિરોજિયો તો પ્લેગ ફાટી નીકળતાં મૃત્યુ પામ્યા હતા પણ રાધાનાથ સિકદર પર તેમનો જબરદસ્ત પ્રભાવ રહ્યો. રાધાનાથ સિકદરનું લગ્ન એક આઠ વર્ષની કન્યા સાથે કરાવવા તેમની માતાએ આગ્રહ કર્યો, પરંતુ રાધાનાથે સગીર બાળા સાથે લગ્ન માટે સાફ ઇન્કાર કરી દીધો. તેઓ જિંદગીભર કુંવારા જ રહ્યા.

ઈ.સ. ૧૮૪૩ની વાત છે. રાધાનાથ સિકદર સર્વે ઓફ ઇન્ડિયામાં નોકરી કરતા હતા. તેમને એક પ્રોજેક્ટ આપવામાં આવ્યો હતો. જેનું નામ હતું : ગ્રેટ ટ્રિગનોમેટ્રિકલ સર્વે. આ યોજના અંતર્ગત તેમણે ભારતના દક્ષિણ બિન્દુથી ઉત્તરમાં આવેલા હિમાલયના સહુથી ઊંચા શિખરનું માપ કાઢવાનું હતું. હિમાલયના પર્વતો પર મોટાં સાધનો ઊંચકીને કુલીઓ સાથે ચડવાનું કામ કપરું હતું. તેમની સાથે અંગ્રેજ મેજિસ્ટ્રેટ વેંસીટાર્ટ પણ હતા. તેઓ ભારતીય કુલીઓ સાથે અમાનવીય વ્યવહાર કરતા હતા. વિવિયન ડિરોજિયોના શિષ્ય રાધાનાથથી આ વ્યવહાર સહન ન થયો. તેમણે મેજિસ્ટ્રેટના વર્તનનો વિરોધ કર્યો. પરિણામે ભારતીય કુલીઓ સાથેનો વ્યવહાર તો સુધર્યો પરંતુ ભારતમાં કામ કરી રહેલી બ્રિટિશ અદાલતે મેજિસ્ટ્રેટનો વિરોધ કરવા બદલ રાધાનાથને રૂપિયા ૨૦૦નો દંડ કર્યો. એ જમાનામાં ૨૦૦ રૂપિયાનો દંડ અસહ્ય અને ઘણો મોટો હતો.

હિન્દુ કોલેજના ગણિતના અધ્યાપક જ્હોન ટાઈટલરે રાધાનાથની કાબેલિયત જોઈને એડવાન્સ મેથેમેટિક્સ શીખવ્યું હતું. આ જ શિક્ષકે તેમને ભૂમિતિ પણ શીખવી હતી. એ સમયે ભારતની ભૂગોળ પર સંશોધન થઈ રહ્યું હતું. તેની જવાબદારી જ્યોર્જ એવરેસ્ટ નામના એક અંગ્રેજ અધિકારીને સોંપી હતી. ભારતમાં ક્યાં ખીણ છે અને ક્યાં પર્વત છે, ક્યાં નદી છે અને ક્યાં સપાટ મેદાનો છે તેનો નકશો, માપ અને સંખ્યા નક્કી કરવાનું કામ કઠણ હતું. આ મુશ્કેલ કામ પાર પાડવાની યોજનાને ‘ગ્રેટ ટ્રિગનોમેટ્રિકલ સર્વે’ એવું નામ આપવામાં આવ્યું હતું. આ કામ ૧૮૨૦થી શરૂ થયું હતું. રાધાનાથ સિકદર તા. ૧૮ ડિસેમ્બર, ૧૮૩૧ના રોજ નોકરીમાં દાખલ થયા હતા. જ્યોર્જ એવરેસ્ટની ટીમમાં સર્વેયર તરીકે તેઓ દાખલ થઈ ગયા. તે પછી તેમણે Serang Base line અને ગણિત સાથે સંકળાયેલાં પુસ્તકો વાંચી કાઢયાં. તેમનો પગાર ૪૦ રૂપિયા હતો. સેરોન્જ બેઝ લાઈન હિમાલયની તળેટીમાં દહેરાદૂન ખાતે હોવાનું માનવામાં આવે છે. રાધાનાથનું પોસ્ટિંગ પણ અહીં જ થયું. તેમણે માપની નવી નવી પદ્ધતિઓ શોધી કાઢી. સેરોન્જ બેઝ લાઈનમાં પણ ભયંકર જોખમો હતાં. તેઓ ભૂમિતિના નિષ્ણાત હતા. તેમની કાબેલિયત જોઈ તેમને ડેપ્યુટી કલેક્ટર બનાવી દેવામાં આવ્યા. જ્યોર્જ એવરેસ્ટ રાધાનાથને ગુમાવવા માંગતા નહોતા. જ્યોર્જ એવરેસ્ટે બ્રિટિશ સરકારને દરખાસ્ત મોકલી કે રાધાનાથને સર્વેના કામમાં જ રાખવામાં આવે, કારણ કે તેમના જેવો ગણિતનો જાણકાર માણસ મળવો મુશ્કેલ છે. એ પછી રાધાનાથનો પગાર ૨૦૦ રૂપિયા કરી દેવામાં આવ્યો અને તેમને સર્વે વિભાગમાં જ રાખવામાં આવ્યા. તે પછી ૧૮૪૩માં જ્યોર્જ એવરેસ્ટે નોકરીમાંથી નિવૃત્તિ લઈ લીધી. તેમની જગ્યા પર કર્નલ એન્ડ્રુ આવ્યા. તેઓ પણ રાધાનાથના કામથી ખુશ હતા. ખુદ જ્યોર્જ એવરેસ્ટે તેમના માટે લખ્યું હતું : રાધાનાથના ગણિતના જ્ઞાનની ટક્કર લે તેવી એક પણ વ્યક્તિ ભારત કે યુરોપમાં નથી.

અત્યાર સુધીમાં રાધાનાથ હિમાલયની કંદરાઓમાં હજારો માઈલ પગપાળા પ્રવાસ કરી ચૂક્યા હતા. માપની નવી નવી પદ્ધતિઓ તેમણે શોધી કાઢી હતી. હિમાલયનાં તમામ રહસ્યો પર તેમણે સંશોધન કર્યું હતું. ૧૮૫૧માં તેમની બદલી કોલકાત્તા થઈ. તેમની કામગીરી જોઈ તેમનો પગાર ૬૦૦ રૂપિયા કરી દેવાયો. કોલકાત્તા આવ્યા બાદ પણ દહેરાદૂન ખાતે તેમણે ઉપલબ્ધ કરેલી હિમાલયના માપ ખોજની તમામ માહિતી કોલકાત્તા મગાવી અને તેનું વિશ્લેષણ શરૂ કર્યું. તેમાં નેપાળ – તિબેટ સીમા પરથી જે ઓ. નિકલસન નામના સર્વેયરે હિમાલયનાં શિખરો અંગેનો રિપોર્ટ પણ મોકલ્યો. તેમાં ૧૫ નંબરના શિખર અંગેની માહિતી કર્નલ જ્હોન હેનસી સુધી પહોંચી પણ તે બહુ સમજી શક્યા નહીં.

તેમણે બધાં જ માપ, વિશ્લેષણો અને ડેટા રાધાનાથને સોંપી દીધાં. રાધાનાથે તેમણે મળેલાં તથ્યો પર કામ શરૂ કર્યું. પોતાના ગણિતના જ્ઞાનથી તેમણે શોધી કાઢયું કે ” મેં દુનિયાના સહુથી ઊંચા શિખરને કોલકાત્તામાં જ બેઠાં બેઠાં શોધી કાઢયું છે. તેઓ સીધા કર્નલ જોન હેનસીની ઓફિસમાં ગયા. આંખમાં ચમક સાથે તેમણે કહ્યું : મેં વિશ્વનું સહુથી ઊંચામાં ઊંચું શિખર કયું તે શોધી કાઢયું છે.”

રાધાનાથ એક ભલા માણસ હતા. તેમણે કદી દાવો કર્યો નહીં કે તેમને મળેલાં તથ્યોના આધારે વિશ્વના ઊંચામાં ઊંચા શિખરને આંકડામાં અંકિત કર્યું છે. આમ જોવા જઈએ તો તેનું શ્રેય નિકસન નામના સર્વેયરે મોકલેલી માહિતી પર આધારિત છે અને તેનું શ્રેય નિકલસનને ફાળે જાય છે, પરંતુ એ ઊંચામાં ઊંચા શિખરની ઊંચાઈ નક્કી કરવાનું કામ રાધાનાથે કર્યું. તેમના હિસાબથી એ એવરેસ્ટ શિખરની ઊંચાઈ પહેલાં તેમણે ૨૯૦૦૦ ફૂટ નક્કી કરી હતી, પરંતુ પાછળથી સૂક્ષ્મતાથી અભ્યાસ કર્યા બાદ તેમણે જ એવરેસ્ટની ઊંચાઈ ૨૯૦૦૨ ફૂટ નક્કી કરી આપી.

એ સમય પહેલાં જ્યોર્જ એવરેસ્ટે જાહેર કર્યું હતું કે જે કોઈ નવું ભૌગોલિક ક્ષેત્ર પ્રાપ્ત થાય તેનું નામ સ્થાનિક નામના આધારે રહેશે. તિબેટ, નેપાળ અને ચીનની સરહદ પર આવેલા આ ૧૫ નંબરના શિખરને સ્થાનિક લોકો ‘ચોમોલુંગમા’ કહેતા હતા.

તિબેટી લોકો તેને ‘તિબેટી ચોમોલુંગમા’, નેપાળી લોકો તેને ‘નેપાળી ચોમોલુંગમા’ અને ચીની લોકો તેને ‘ચીની ચોમોલુંગમા’ કહેતા હતા. કર્નલ એન્ડ્રુએ સર્વે ઓફ ઇન્ડિયાને એક રિપોર્ટ મોકલાવ્યો કે ૧૫ નંબરના આ શિખરને સ્થાનિક ઇલાકાનું નામ આપીશું તો બીજા ઈલાકાવાળા લોકો નારાજ થઈ જશે તેથી ૧૫ નંબરના આ શિખરનું નામ જ્યોર્જ એવરેસ્ટના નામના આધારે ‘માઉન્ટ એવરેસ્ટ’ રાખવું. વાસ્તવિકતા એ હતી કે જ્યોર્જ એવરેસ્ટ તો ક્યારનાયે નિવૃત્ત થઈ ચૂક્યા હતા અને આ શિખરની ઊંચાઈ નક્કી કરવામાં તેમનો કોઈ ફાળો નહોતો. જે વ્યક્તિએ ૧૫ નંબરના શિખરની ઊંચાઈ નક્કી કરી તેને દુનિયાના ઊંચામાં ઊંચા શિખર તરીકે જાહેર કર્યું. તેવા રાધાનાથની યોગ્યતાને અંગ્રેજોએ નામ આપવાની બાબતમાં નકારી દીધું. આ એક પ્રકારનો દગો હતો.

તા. ૧૦ નવેમ્બર, ૧૯૦૪ના રોજ પ્રગટ થયેલી નેચર પત્રિકામાં લખવામાં આવ્યું છે કે, હિમાલયના ૧૫ નંબરના શિખરની ઊંચાઈની સચોટ ગણતરી કરી તેને વિશ્વના ઊંચા શિખર તરીકે જાહેર કરનાર રાધાનાથ સિકદારને તેનું શ્રેય આપવાના બદલે તે સન્માન બ્રિટિશ સરકારે જ્યોર્જ એવરેસ્ટને આપી દીધું.

અલબત્ત, ઈ.સ. ૧૮૨૮માં ‘ધી ઇંગ્લિશમેન’ નામના પુસ્તકમાં ઓક્સફર્ડ યુનિવર્સિટીના અધ્યાપક મેજર કેનેથ મેસને ‘હિમાલયન રોમાન્સ’ નામનો એક લેખ લખ્યો. એમાં તેમણે માઉન્ટ એવરેસ્ટ શોધી કાઢવાનું તમામ શ્રેય રાધાનાથ સિકદારને આપ્યું પણ અંગ્રેજોએ એ કામ કદી ના કર્યું. તે પછી ભારત સરકારે પણ એ ભૂલ સ્વીકારી નથી. દિલ્હીમાં બેઠેલાઓને તો રાધાનાથ સિકદાર કોણ હતા તેની પણ ખબર નથી.