સર, હું મારું નામ નહીં કહું પરંતુ તમે મને કંગના કહી શકો છો.’

લંડનથી આવેલી એક આકર્ષક યુવતી અત્યંત સુંદર ગુજરાતી અને વચ્ચે વચ્ચે અસ્ખલિત અંગ્રેજીમાં વાત શરૂ કરે છે.

તે કહે છેઃ ‘હું બ્રિટિશ નાગરિક છું. મારી મા ગુજરાતી છે. પિતા પંજાબી છે. હું લંડનમાં જ જન્મી છું. અમે વેમ્બલીમાં રહીએ છીએ. હું ગુજરાતી, હિંદી, પંજાબી અને અંગ્રેજી એમ ચાર ભાષાઓ જાણું છું. મારી ઉંમર ૨૬ વર્ષની છે. હું લંડનમાં જ ભણી છું. હું સ્કૂલના અંતિમ વર્ષોમાં હતી ત્યારે નિશાંત નામનો છોકરો મને ગમતો હતો. તે બહુ ઓછું બોલતો. મને તેના માટે લગાવ હતો, પરંતુ કોલેજમાં ગયા બાદ હું અને નિશાંત અલગ થઈ ગયા. તે ક્યાં ભણવા ગયો તેની મને ખબર નહોતી.’ અત્યંત માઈલ્ડ પરફ્યૂમનો મઘમઘાટ ધરાવતી કંગના આગળ ઉમેરે છેઃ ‘સર, એક વાત કહું? મારું અસલી નામ તો બીજું છે પણ નિશાંત ગમે તે કારણસર મને કંગના કહી ક્યારેક બોલાવતો હતો. એ નામથી આજ સુધી મને હજુ કોઈએ બોલાવી નથી. થોડાક જ સમયમાં બધંુ જ ભુલાઈ ગયું. મને માર્કસ એન્ડ સ્પેન્સરમાં એક સારી એક્ઝિક્યુટિવ જોબ મળી. ખૂબ સારો પગાર હતો. એ કંપનીમાં મારી સાથે જ કનિષ્ક નામનો એક અત્યંત રૂપાળો પંજાબી યુવાન પણ જોબ કરતો હતો. મારા ડેડ પણ પંજાબી હોઈ મને પંજાબી યુવાન તરફ આકર્ષણ થયું. કનિષ્કનું વ્યક્તિત્વ ગજબનું હતું. કોઈ પણ યુવતીને ગમી જાય તેવું તેનું શરીર સૌષ્ઠવ હતું. લુકમાં જ તે સેક્સી લાગતો હતો.

જરાયે ક્ષોભ અનુભવ્યા વગર કંગના વાત કરતી હતી. એ બોલીઃ ”મને પણ કનિષ્ક ગમવા લાગ્યો. અમે ડેટિંગ કરવા લાગ્યા. તે બિયરનો શોખીન હતો. બારમાં આવતી છોકરીઓ તેને જોઈ રહેતી. એ પણ છોકરીઓને જોઈ રહેતો, હું તેેને કહેતીઃ ”કની, એ છોકરીઓે કરતાં હું વધુ રૂપાળી છું. એમની સામે જોવાના બદલે મારી સામે જો.” અને તે હસી પડતો.

સમય વહેતા અમારો પ્રેમ પ્રગાઢ બન્યો. લગ્ન પહેલાં પણ અમે એકબીજાની વધુ નજીક આવ્યા. મોમ અને ડેડની સંમતિથી અમે લગ્ન કરી લીધા. લગ્ન પછી અમે હનીમૂન માટે પેરિસ ગયા. મારી મમ્મી અમદાવાદની છે એટલે લગ્નના બીજા જ વર્ષે અમે અમદાવાદ પણ આવ્યા. મને ખબર હતી કે કનિષ્કને પહેલેથી જ સ્વરૂપવાન છોકરીઓ બહુ ગમતી. મને હતું કે મારી સાથે લગ્ન કર્યા બાદ તેનું અન્ય સ્ત્રીઓ પ્રત્યેનું આકર્ષણ ઘટી જશે.તમે જોઈ શકો છો આઈ એમ બ્યુટીફૂલ ટુ. મારી હાજરીમાં અન્ય યુવતીઓ સાથે તે વધુ છૂટછાટ લેતો. તેમના શરીરના અંગોના વખાણ કરતો. મારે એક વાર તેને કહેવું પડેલું: ”કની, યુ આર મેરીડ નાઉ.”

અમારી વચ્ચે વાદ-વિવાદ થતો. દલીલો થતી. તે કહેતોઃ ‘ઈટસ ટ્રુ ઘેટ યુ આર માય વાઈફ બટ ધે આર માય ફ્રેન્ડસ એઝ વેલ. શું કોઈ પુરુષને સ્ત્રી-મિત્ર ના હોઈ શકે?’

ફરી ઉગ્ર દલીલો થતી, શરૂમાં મને મારા હેન્ડસમ હસબન્ડ માટે ગૌરવ થતું. બીજી છોકરીઓ તેની સામે જોઈ રહેતે જોઈને હું ગર્વ અનુભવતી કે અનેક છોકરીઓને પસંદ છે એવો કનિષ્ક મારો હસબન્ડ છે, પરંતુ હવે મને ચિંતા થવા લાગી કે કોઈ મારા હસબન્ડને પડાવી જશે તો ?”

અને મારી ચિંતા સાચી પડી. એક દિવસ કનિષ્ક બાથરૂમમાં હતો. રાતનો સમય હતો. મારા હસબન્ડના મોબાઈલ ફોનની રિંગ વાગી. એક વાર વાગી, બે વાર વાગી, ત્રણ વાર સતત ફોન આવતા રહ્યા. મને લાગ્યું કે મારે જવાબ આપવો જોઈએ કે કનિષ્ક બાથરૂમમાં છે. મેં ફોન ઉપાડયો. સામેથી છોકરી બોલી રહી હતીઃ ‘યુ સ્ટુપીડ, ફોન કેમ નથી ઉપાડતો? કેમ આજે મને મળ્યો નહીં? મેં તને કહ્યું તો હતું કે, આજે મારા મમ્મી-પપ્પા માન્ચેસ્ટર ગયા છે. ઘેર હું એકલી છું… આઈ એમ વેઈટિંગ ફોર યુ.’

હું એ વાત સાંભળી સ્તબ્ધ થઈ ગઈ. એ છોકરીને ખબર જ નહોતી કે, મારા હસબન્ડનો ફોન મેં ઉપાડયો હતો. મેં હિંમતથી પૂછયું:”હુ આર યુ?”

– અને મારો અવાજ સાંભળી ‘ટુ હેલ વીથ યુ’ કહી એણે ફોન કાપી નાખ્યો. મને લાગ્યું કે એ છોકરી પીધેલી હતી. કનિષ્ક બાથરૂમમાંથી બહાર આવ્યા. એમણે મારો લાલઘૂમ ચહેરો જોયો. એમણે પૂછયું: ”શું થયું?”

મેં કહ્યું: ”સમ બડી ઈસ વેઈટિંગ ફોર યુ.’ ફરી સખ્ત ઝઘડો થયો. એમણે કહ્યું: ‘ર્ડાિંલગ, હું એ છોકરીને જાણતો નથી. કોઈ મને રાતના સમયે ફોન કરે તો હું શું કરું?’ હું જાણતી હતી કે તેઓ જુઠ્ઠુ બોલે છે. એ રાત્રે હું પડખું ફેરવીને સૂઈ ગઈ. તેમણે મને મનાવવા ઘણી કોશિશ કરી. પણ હું હર્ટ થઈ હતી. મને હતું કે લગ્ન બાદ મારો હસબન્ડ સુધરી જશે પણ તેમ થયું નહીં. બીજા દિવસે સવારે કનિષ્કે ખૂબ જ નમ્રતાથી મારી માફી માગી. તેઓ બોલ્યા, ”ર્ડાિંલગ, હવે ફરીથી હું આવી ભૂલ નહીં કરું. હવે હું આ બધું બંધ કરી દઈશ. હું કસમ ખાઉં છું. આટલી વખત તું મને માફ કરી દે. આઈ લવ યુ. તારા વગર હું મારી જિંદગીની કલ્પના પણ કરી શકતો નથી.” મેં કનિષ્ક પર વિશ્વાસ મૂક્યો. મેં તેના ચહેરા પર ભારોભાર દુઃખ અને પસ્તાવાની લકીરો જોઈ અને મારો હસબન્ડ આમેય મને બહુ જ ગમતો હતો. તે સ્વીટ હતો. મેં એને માફ કરી દીધો અને પછી અમે ફરી એકવાર રોમ ગયા. થોડા દિવસ રહી અમે નવી તાજગી લઈ પાછા આવ્યા. ફરી જીવન રાબેતા મુજબનું થઈ ગયું.

કંગના થોડીવાર થોભે છે. એક લાંબો શ્વાસ લઈ પાણી મંગાવે છે. પાણી પી લીધા બાદ તે કહે છેઃ ‘ આ વાતને એક વર્ષ વીત્યું. એક દિવસ કનિષ્ક એરપોર્ટ પર એક મિત્રને લેવા હિથરો ગયા હતા. તેઓ તેમનો મોબાઈલ ફોન ઘેર ભૂલી ગયા હતા. કોણ જાણે કેમ પણ મને તેમનો મોબાઈલ ફોન ચેક કરવાનું મન થયું. મેં મેસેજ બોક્સમાં જઈ જોયું તો ૧૦ વધુ મેસેજિસ જુદી જુદી છોકરીઓના હતા. દરેક મેસેજિસમાં સેક્સની વાતો હતી. ક્યાંક મળ્યાની વાત હતી. ક્યાંક કોઈ છોકરીએ ‘થેંકસ ફોર એવરીથિંગ’લખ્યું હતું. ક્યાંક ના મળ્યા બદલે ઠપકો હતો. મને લાગ્યું કે મારો હસબન્ડ ‘હસબન્ડ’ નહીં પરંતુ ‘પ્લે બોય’ છે. મને અત્યંત ક્રોધ થયો. મારો ગુસ્સો હવે બેકાબૂ હતો. મારા હસબન્ડ સુધરવાને બદલે વધુ ખરાબ થઈ ગયો હતો. એણે માફી માંગ્યા બાદ પણ મારી સાથે દગો કર્યો હતો. આજે તે એરપોર્ટથી આવે તે પછી મોટો ઝઘડો થવાનો હતો. હું તેને આજે કહી દેવાની હતી કે, ‘આપણે ડિવોર્સ લઈ લઈએ.’

થોડીક ક્ષણો સુધી હું આંખો બંધ કરી પડી રહી. અચાનક મને બીજો વિચાર આવ્યો મારે એનો બદલો એની જ રીતે લેવો જોઈએ. એણે મારી સાથે દગો કર્યો છે, મેં એની સાથે દગો કરવા વિચાર્યું. એણે મારી સાથે બેવફાઈ કરી હતી. મેં એની સાથે બેવફાઈ કરવા વિચાર્યું. મને એમ જ કરવું યોગ્ય લાગ્યું. રાત્રે તે ઘેર આવ્યો. મેં એને કાંઈ જ ના કહ્યું. તેની સાથે તેનો એક ફ્રેન્ડ અમારો ગેસ્ટ હતો. જાણે કાંઈ જ નથી બન્યું એવો સુંદર વ્યવહાર મેં એની સાથે દાખવ્યો. એણે મને પૂછયું: ‘હું મોબાઈલ ઘેર ભૂલી ગયો હતો. કોઈનો ફોન હતો?”

મેં કહ્યું : ‘ના… મને તો ખબર જ નથી કે તમે સેલફોન ઘેર ભૂલી ગયા છો.’ એણે હાશ અનુભવી. એના મિત્ર સાથે ડ્રિંકસ લઈ જમીને એ સૂઈ ગયો પરંતુ હું જાગતી હતી. મેં એક નિર્ણય લઈ લીધો હતો. મેં મારા માટે બીજો યોગ્ય યુવાન શોધી કાઢવા દિમાગ કામે લગાવ્યું. અચાનક જ ઝબકારો થયો. નિશાંત મને યાદ આવી ગયો કે જે મારી સાથે સ્કૂલમાં ભણતો હતો અને મને બહુ જ ગમતો હતો.

બીજા જ દિવસે ફોન ડિરેક્ટરીમાંથી મેં નિશાંતનો ફોન નંબર શોધી કાઢયો. મારા હસબન્ડની ગેરહાજરીમાં મેં નિશાંતને ફોન કર્યો. હા, આ એ જ નિશાંત હતો જે મારો સ્કૂલ ફ્રેન્ડ હતો. હું નિશાંતને મળી તે પણ સારું કમાતો હતો. તે હજુ અપરિણીત હતો. હું જ તેેને બારમાં લઈ ગઈ. ડ્રીંક્સ પછી મેં એને કહ્યું: ‘નિશાંત, આઈ લવ યુ.’

તે હજુ સરસ લાગતો હતો. મેં એની સાવ નજીક જવાનો મોકો શોધી કાઢયો. તે એકલો જ રહેતો હતો. મારા હસબન્ડ સાથે બદલો લેવા મેં નિશાંત સાથે સંબંધ બાંધવાનું નક્કી કર્યું. હું તેના બેડરૂમ સુધી પહોંચી ગઈ.

એક જબરદસ્ત આંધી આવી અને શમી ગઈ. હું ઘેર આવી. બીજા દિવસે સવારે ડ્રીંક્સનો નશો ઊતરી ગયો. હું એક બોજ અનુભવવા માંડી. એ ઘટના પછી મારા મનને શાંતિ પ્રાપ્ત થવાના બદલે મને સાવ ઊંધી લાગણી થઈ. હું વધુ તનાવમાં આવી ગઈ. મને મારું એ કૃત્ય બહુ જ ખરાબ લાગ્યું. મને મારું આત્મસન્માન ઘવાયું હોય તેમ લાગ્યું. મેં મારું પરિણીત સ્ટેટસ ગુમાવ્યું હોય તેમ લાગ્યું. ‘આઈ ફેલ્ટ આઈ હેવ લોસ્ટ માય સેલ્ફ રિસ્પેક્ટ ઈન્સ્ટેડ ઓફ પેવિંગ હીમ બેક, આઈ ફીલ મિઝરેબલ એન્ડ ડર્ટી.’

અને કંગનાની આંખો ભીંજાઈ હતી. તેનો સ્વર ભીંજાયો હતો. તે પૂછી રહી હતીઃ ‘ એક પરિણીત સ્ત્રી તરીકેની વફાદારી અને આત્મસન્માન ગૂમાવ્યા બાદ હવે હું કેવી રીતે જીવીશ? મારે શું કરવું જોઈએે? મારે મારા હસબન્ડ આગળ મારી બેવફાઈની કબૂલાત કરી લેવી જોઈએ. અને તેમ કરી લઉં તો તે પછી મારી સાથે શું થશે? આઈ હેવ ચીટેડ હીમ. એણે મારી સાથે જે કર્યું તે કર્યું પરંતુ મેં મારા હસબન્ડ સાથે દગો કર્યો તે હું સહન કરી શકતી નથી… પ્લીઝ ટેલ મી, વ્હોટ ટુ ડુ?’

અ સલ નામઃ મીશેલ ડિમીટ્રી કેલહુબ.

જન્મઃ તા. ૧૦ એપ્રિલ, ૧૯૩૨

જન્મ સ્થળઃ કૈરો, ઈજિપ્ત.

મૃત્યુ તાઃ ૧૦ જુલાઈ, ૨૦૧૫

– આ વ્યક્તિને દુનિયા ઓમર શરીફ તરીકે ઓળખે છે. એક વાર લંડનની એક રેસ્ટોરાંમાં તેઓ બેઠેલા હતા ત્યારે ગોરી યુવતીઓ તેમને જોતા જ તેમની પાસે દોડી ગઈ. તેમને સ્પર્શવા લાગી ત્યારે એમણે કહ્યું: ‘ગર્લ્સ! એ ના ભૂલો કે તમારી મમ્મીઓ મારી ફેન હતી.’

હોલિવુડના આ લેજન્ડરી અભિનેતાએ પોતાની આગવી અદાકારીથી એમના જમાનાના મશહૂર એક્ટર્સની વચ્ચે પણ તેમનું આગવું સ્થાન ઊભું કર્યું હતું. ગ્રેગરી પેક અને પીટર ઓ’ટુલેે જેવા કલાકારો પણ તેમની આગળ ઝાંખા પડતા હતા. ઓમર શરીફે ‘લોરેન્સ ઓફ અરેબિયા’, ડોક્ટર ઝિવાગો, ધી બ્લેમિંગ સન, મેકેન્નાઝ ગોલ્ડ,ધી ફેબ્યુલસ એડવાન્ચર્સ ઓફ માર્કો પોલો, ફનીગર્લ, ચંગીઝખાન અને ધી સ્લીપિંગ પ્રિન્સ જેવી અનેક ફિલ્મોમાં અભિનય કર્યો હતો. કાળી ચમકીલી આંખો, કાળા કર્લી હેર, ઉઠાવ આપતી મૂછો, ઓઈલ પેઈન્ટ સ્મિત અને રિફાઈન્ડ ફીચર્સના કારણે વિશ્વની લાખ્ખો સ્ત્રીઓ તેમની ચાહક હતી.

ઈજિપ્તની રાષ્ટ્રીયતા ધરાવતા ઓમર શરીફે એલેક્ઝાન્ડ્રીયાની વિકટોરિયા કોલેજમાં ગણિત અને ભૌતિકશાસ્ત્રનો અભ્યાસ કર્યો હતો. તેઓ કેરો યુનિર્વિસટી દ્વારા ગ્રેજ્યુએટ થયા હતા. તેઓ એક શ્રીમંત વેપારીના પિતાના પુત્ર હતા. તેમના પિતાના પૂર્વજો લેબિનિજ- સિરિયન હતા. ઓમર શરીફે ઈસ્લામ અપનાવ્યો તે પહેલાં ગ્રીક કેથલિક ફેમિલીનો વારસો ધરાવતા હતા. શરૂઆતનાં પાંચ વર્ષ સુધી પિતાના ધંધામાં કામ કર્યા બાદ તેમના પરિવારના એક મિત્ર કે જેઓ ઈજિપ્શિયન ફિલ્મો બનાવતા હતા. તેમણે તેમને એક ફિલ્મમાં કામ કરવાની ઓફર કરી હતી. ઈજિપ્શિયન ફિલ્મોમાં કામ કરતાં કરતાં તેઓ એમના સમયની મશહૂર ઈજિપ્શિયન અભિનેત્રી ફાતેન હમામા સાથે પ્રેમમાં પડયા હતા અને ૧૯૫૫માં તેની સાથે લગ્ન પણ કરી લીધું હતું. તે પછી તેમણે કુલ ૨૩ એરેબિક ફિલ્મોમાં કામ કર્યું હતું. એ પછી તેમણે ઈસ્લામ ધર્મ અંગીકાર કર્યો અને મિશેલ ડીમિટ્રી નામ બદલીને પોતાનું નામ ઓમર અલ શરીફ રાખ્યું હતું. તે પછી તેઓ ઓમર શરીફ તરીકે જાણીતા બન્યા.

ઓમર શરીફ અરેબિક, અંગ્રેજી, ગ્રીક, ફ્રેન્ચ, સ્પેનિશ અને ઈટાલિયન ભાષા બોલી શકતા હતા. ઈજિપ્તમાં જમાલ અબ્દુલ નાસરના શાસન દરમિયાન ઈજિપ્તના નાગરિકો પર વિદેશ પ્રવાસ પર નિયંત્રણો આવતા તેઓ સ્વેચ્છાએ યુરોપમાં દેશ-નિકાલ જેવી પરિસ્થિતિમાં રહ્યા હતા. આ કારણે તેમની અને તેમના પત્ની ફાતેન હમામા વચ્ચે અંતર ઊભું થયું હતું અને છૂટાછેડા લીધા હતા. નોંધપાત્ર વાત એ છે કે ફાતેન હમામા સાથે લગ્ન કરવા જ તેમણે ફાતેનની લાગણીને માન આપવા ઈસ્લામ ધર્મ અંગીકાર કર્યો હતો. તલાક પહેલાં તેઓ તારેક અલ શરીફ નામના પુત્રના પિતા પણ બન્યા હતા.

ઓમર શરીફને ઈંગ્લિશ ફિલ્મ ‘લોરેન્સ ઓફ અરેબિયા’ માં કામ કરવાની ઓફર ડેવીડ લીને ૧૯૬૨માં કરી હતી. આ ફિલ્મના કારણે તેમને શ્રેષ્ઠ સહાયક અભિનેતા તરીકેનો ઓસ્કાર અને ગોલ્ડન ગ્લોબ એવોર્ડસ પ્રાપ્ત થયા હતા. તે પછી હોલિવુડમાં અનેક ફિલ્મોમાં તેમની સહાયક અભિનેતા તરીકેની માગ વધી હતી. તેમના બિન અમેરિકન અને બિન યુરોપિયન ચહેરાના કારણે હોલિવુડની ફિલ્મોેમાં વિદેશીની ભૂમિકાઓ તેમના મળવા લાગી હતી. તેમણે યુગોસ્લોવ વોરટાઈમ પેટ્રીયટ તરીકે ફિલ્મ ‘ધી યલો રોલ્સ રોઈસ’ (૧૯૬૪) તથા જર્મન મિલિટરી ઓફિસર તરીકે ‘નાઈટ ઓફ ધી જનરલ્સ’ (૧૯૬૭)માં કામ કર્યું.

૧૯૬૫માં ડેવિડ લીન રશિયન નવલકથા ‘ડોક્ટર ઝિવાગો’ ફિલ્મ માટે તેમને ફરી પસંદ કર્યો. ૧૯૫૭માં બોરિસ પાસ્તારનાક લિખિત આ રશિયન નવલકથાકાર રશિયામાં જ પ્રતિબંધ હતો. રશિયાની લોહીલુહાણ ક્રાંતિની ભીતર ખીલી ઊઠેલી એક પ્રણય કથાના ભગ્ન પતિ અને ભગ્ન પ્રેમી ડોક્ટર ઝિવાગો તરીકે ઓમર શરીફે યાદગાર અભિનય આપ્યો. માઈનસ ૪૦ ડિગ્રીવાળા બર્ફીલા વિસ્તારોમાં આ ફિલ્મનું શૂટિંગ થયું. ડોક્ટર ઝિવાગોના પાત્રમાં ઓમર શરીફે આંખોમાં દર્દ અને નરી વાસ્તવિક્તા ભરી દીધાં. ડેવીડ લીન એ જમાનાના મશહૂર દિગ્દર્શક હતા. આ ફિલ્મમાં કરેલા રોલના કારણે શ્રેષ્ઠ અભિનેતા તરીકે ગોલ્ડન ગ્લોબ એવોર્ડ પ્રાપ્ત થયો. આશ્ચર્યની વાત એ હતી કે ડોક્ટર ઝિવાગો ફિલ્મના ૧૦ એકેડેમી એવોર્ડ માટે નોમિનેશન મળ્યા હતા પરંતુ ઓમર શરીફને શ્રેષ્ઠ એક્ટરની કેટેગરીમાં નોમિનેટ જ કરવામાં આવ્યા નહીં. અલબત્ત તેમણે ડોક્ટર ઝિવાગોના રોલ દ્વારા આખા વિશ્વના પ્રેક્ષકોના દિલ જીતી લીધા હતા.

તે પછી તેમણે એ જમાનાની પ્રખ્યાત હીરોઈન બાર્બરા સ્ટ્રીસાન્ડ સાથે ૧૯૬૮માં ‘ફની ગર્લ’ ફિલ્મમાં કામ કર્યું. તેમણે ફિલ્મમાં બાર્બરા સ્ટ્રીસાન્ડ અભિનીત ફેની બ્રાઈસના પતિ તરીકેનો રોલ કર્યો. અહીં એક મુશ્કેલી ઊભી થઈ. બાર્બરા સ્ટ્રીસાન્ડનું યુદ્ધના સમયે આરબ વિરોધી ઈઝરાયેલની ચળવળને સમર્થન આપતી હોઈ તેની સાથે કામ કરવા બદલ ઈજિપ્ત સરકાર ઓમર શરીફ પર ક્રોધે ભરાઈ. ઈજિપ્તે એ ફિલ્મનો વિરોધ કર્યો અને બીજા આરબ દેશોએ પણ એ ફિલ્મ પર પ્રતિબંધ મૂકી દીધો. અલબત્ત, આ રાજકીય ગરમાગરમીમાં પણ ઓમર શરીફ અને બાર્બરા સ્ટ્રીસાન્ડ વચ્ચે પ્રણયની વસંત ખીલી ઊઠી. પાછળથી ઓમર શરીફે કબૂલ કર્યું હતું કે શરૂઆતમાં મને બાર્બરા સ્ટ્રીસાન્ડ બહુ આકર્ષક લાગતી નહોતી પરંતુ પાછળથી તે મારા હૃદયમાં છવાઈ ગઈ હતી. હું પાગલની જેમ તેને ચાહવા લાગ્યો હતો. મેં મારા જીવનમાં આવી ર્ગોિજયસ સ્ત્રી કદી જોઈ નથી. તે પછી મને તે શરીરની દૃષ્ટિએ પણ સુંદર લાગતી હતી અને હું તેની પાછળ કામુક થઈ ગયો હતો.

ઓમર શરીફની બીજી યાદગાર ફિલ્મોમાં એક છે ‘મેકેન્નાઝ ગોલ્ડ’ જેમાં તેમણે હોલિવુડના મશહુર અભિનેતા ગ્રેગરી પેક સામે એક બદમાશ લૂંટારાનો લાજવાબ રોલ કર્યો. ફિલ્મી કથા પણ અદ્ભુત છે જેમાં પર્વતોની ખીણમાં દૈવી અને શાપીત સોનાની ખોજમાં અનેક ટુકડીઓ જાય છે અને મોતને ભેટતી રહે છે. ગ્રેગરી પેકના દિમાગમાં એ સોના સુધી પહોંચવાનો નકશો છે અને ઓેમર શરીફ તેને બંદીવાન બનાવી પર્વતો સુધી લઈ જવામાં સફળ થાય છે પરંતુ એ બંને વચ્ચેની ફાઈટ તથા ભૂકંપના દૃશ્યોથી એ ફિલ્મ સ્પેક્ટેક્યુલર બની હતી. ગ્રેગરી પેક કરતાં પણ કેટલાકને ઓેમર શરીફનો રોલ અને આઉટ લો તરીકેનું એનું મેનરિઝમ ઘણાંને વધુ પસંદ આવ્યાં હતાં.

ઓમર શરીફ એક શ્રેષ્ઠ એક્ટર હોવા ઉપરાંત શ્રેષ્ઠ બ્રિજ પ્લેયર હતા. તેઓ લાઈફલોંગ ગેમ્બલર હતા. વિશ્વના શ્રેષ્ઠ ૫૦ બ્રિજ પ્લેયર્સમાં તેમનો સમાવેશ થાય છે. તેઓ ઈરાનના શાહ સમક્ષ ચાર્લ્સ ગોરેનની સામે એક પ્રદર્શન મેચ પણ ખેલ્યા હતા. તેઓ બ્રિજ અંગે ‘શિકાગો ટ્રીબ્યુન’ અને બીજાં અખબારો માટે કોલમ પણ લખતા હતા. બ્રિજની રમત અંગે તેમણે પુસ્તકો પણ લખ્યાં. ઓમર શરીફ ફ્રાન્સના કેસિનોમાં નિયમિત જુગાર રમતા દેખાતા. અલબત્ત, ૨૦૦૬માં તેમણે જાહેર કર્યું હતું કે મેં હવે બ્રિજ રમવાનું છોડી દીધું છે?

એક નોંધપાત્ર ઘટના જાણવા જેવી છે. ૧૯૫૪માં ઓમર શરીફે ઈજિપ્તમાં ‘સ્ટ્રગલ ઈન વેલી’ ફિલ્મમાં પહેલી જ વાર ઈજિપ્શીયન અભિનેત્રી ફાતેન હમામા સાથે કામ કર્યું ત્યારે એક દૃશ્યમાં તેમણે ફાતેનને ચુંબન કરવાનું હતું. શરૂઆતમાં ફાતેને સ્ક્રીન પર ચુંબન દૃશ્ય આપવા ઈન્કાર કર્યો પણ પાછળથી તે બંનેએ કેમેરા સામે ચુંબન કર્યું હતું. બેઉ એકબીજાના પ્રેમમાં પડયા અને ફાતેન સાથે લગ્ન કરવા જ તેમણે ધર્મ બદલ્યો. લગ્ન બાદ એક પુત્ર થયો તેનું નામ તારેક અલ શરાફ, જેણે પણ ડોક્ટર ઝિવાગો ફિલ્મમાં નાનકડા બાળક યુરી ઝિવાગો તરીકે આઠ વર્ષની વયે રોલ કર્યો હતો. ૧૯૬૬માં ઓમર શરીફ અને ફાતેનના છૂટાછેડા થયા તે પછી તેઓે કદી પરણ્યા નહીં. ઈજિપ્તની નાસર સરકારના અનેક પ્રતિબંધોના કારણે પત્ની કેરોમાં જ રહી ગઈ અને ઓમર શરીફ યુરોપની હોટલોમાં જ એકાકિ જીવન બસર કરતા રહ્યા. એકવાર તેમણે કહ્યું હતું: ”ફિલ્મોેએ મને ગ્લોરી અને લોકપ્રિયતા બક્ષી પણ એણે મને એકલવાયાપણું પણ આપ્યું. મને મારી માતૃભૂમિની યાદ સદા સતાવતી રહી. મને મારા દેશવાસીઓની અને મારા દેશની યાદ સદા સતાવતી રહી.”

 ફાતેન સાથે છૂટાછેડા બાદ ઓમર શરીફના બાર્બરા સ્ટ્રીસાન્ડ સાથેનો અફેર ઈજિપ્તના અખબારોમાં છપાયા બાદ ઈજિપ્તની સરકારે બાર્બરાના ઈઝરાયેલ પ્રત્યેના ખુલ્લા સમર્થનના કારણે ઓમર શરીફનું નાગરિકત્વ લગભગ ખૂંચવી જ લીધું હતું.

રાજનીતિ કેવી ક્રૂર હોય છે જે પતિ- પત્નીને પણ અલગ કરી શકે છે અને પ્રણયના બદલામાં નાગરિકત્વ પણ ખતમ કરી  શકે છે, પરંતુ ઈજિપ્ત સરકારને એ વાતની ખબર નથી કે ઓમર શરીફ માત્ર એક્ટર જ નહોતા પરંતુ શ્રેષ્ઠ બ્રિજ પ્લેયર અને શ્રેષ્ઠ માનવી પણ હતા. તેમની ટેલેન્ટને કોઈ સરહદો નહોતી.

રશિયન ક્રાંતિના સમયે ડો. યુરી ઝિવાગો તોન્યા નામની યુવતી સાથે પરણ્યા હતા. ક્રાંતિકારીઓ દ્વારા ડો. ઝિવાગોને બળજબરીથી એક હોસ્પિટલમાં લઈ જવામાં આવ્યા. આ કારણે પત્નીથી છૂટા પડી ગયા બાદ તેઓ એક હોસ્પિટલમાં લારા નામની એક નર્સના પ્રેમમાં પડયા હતા. ક્રાંતિ બાદ રાજકીય પરિવર્તન આવ્યા બાદ તેઓ પત્ની તોન્યા પાસે પાછા ફર્યા. જો કે સામ્યવાદી સરકારને ડો. ઝિવાગો કે જેઓ કવિતાઓ પણ લખતા હતા તે પસંદ નહોતી. તેમને ચેતવણી અપાઈ કે, તમે જે કવિતાઓ લખો છો તે સામ્યવાદી સરકારને પસંદ નથી.

આ ચેતવણી આપનાર અધિકારી ડોક્ટર ઝિવાગોનો ભાઈ જ હતો. એણે સરકારની ભાવિ પરેશાનીથી બચવા ડોક્ટર ઝિવાગો, તેની પત્ની તોન્યા, પુત્ર સાશા અને તેના કાકા એલેકઝાન્ડરને મોસ્કોથી દૂર જતા રહેવા સલાહ આપી. જરૂરી પાસ અને દસ્તાવેજો પણ બનાવી આપ્યા.

યુરી ઝિવાગો તેના પરિવાર સાથે પશુઓ માટેની ટ્રેનમાં બેસી બદતર હાલતમાં દસ દિવસ બાદ રશિયાની યુરલ પર્વતમાળાઓ પાસે વેટિકિનો ખાતે આવેલા ગ્રોમેકો એસ્ટેટ જવા નીકળ્યા. રસ્તામાં ટ્રેન ઊભી રહી. ડોક્ટર ઝિવાગો ટ્રેનની બહાર નીકળ્યા. એક ટેકરીની પેલે પાર લાલ ધ્વજવાળી એક વીઆઈપી ટ્રેન આવીને ઊભી રહી. કુતૂહલવશ ડોક્ટર ઝિવાગો તે ટ્રેન જોવા નજીક સરક્યા ત્યાં જ સૈનિકોએ તેની ધરપકડ કરી. એ વીઆઈપી ટ્રેન હતી. ડોક્ટર ઝિવાગો કોઈ કાવતરા માટે એ ટ્રેનની નજીક પહોંચ્યો હોવાની શંકાથી આખી ટ્રેનમાં મુસાફરી કરી રહેલા એકમાત્ર બોલ્શેવિક કમાન્ડર સ્ટ્રેલનિકોવ સમક્ષ રજૂ કરવામાં આવ્યા. ડોક્ટર ઝિવાગો સ્ટ્રેલનિકોવનેજોતાં જ ઓળખી ગયા કે કમાન્ડર સ્ટ્રેલનિકોવ બીજો કોઈ નહીં, પરંતુ લારાનો પતિ પાશા છે. સ્ટ્રેલનિકોવ ઉર્ફે પાશાએ કડકાઈથી પૂછપરછ કરી, પણ ડોક્ટર ઝિવાગો નિર્દોષ હતા. છેલ્લે તેમને ચાલ્યા જવાની અનુમતિ આપતાં કમાન્ડર સ્ટ્રેલનિકોવ ઉર્ફે પાશાએ કહ્યું : “હવે અમારે કોઈ અંગત જીવન નથી. લારા જીવે છે અને યુરિઆતીન નામના શહેરમાં રહે છે.”

ડોક્ટર ઝિવાગો સ્ટ્રેલનિકોવના ગુસ્સાથી બચી તેમની ટ્રેન તરફ દોડયા અને ઝડપથી કેટલ ટ્રેનમાં ચડી ગયા. કેટલાક કલાકોની મુસાફરી બાદ ટ્રેન એક સ્થળે ઊભી રહી. દૂરના એક ખેતરના નાનકડા ઘરમાં પરિવાર રહેવા લાગ્યો. તોન્યા ફરીવાર સગર્ભા બની. તે દરમિયાન નજીકમાં જ આવેલા યુરિઆતીન નામના શહેરમાં ડોક્ટર ઝિવાગોએ લારાની ખોજ આદરી. લારા મળી આવી. તે તેની દીકરી સાથે એક ઘરમાં રહેતી હતી. ફરી એક વાર લારા અને ડોક્ટર ઝિવાગો એકબીજાને ચાહવા લાગ્યા. ડોક્ટર જીવાગો લારાને મળીને જ્યારે પણ ઘરે આવે ત્યારે પત્ની તોન્યા પણ અપલક નજરે પતિને જોઈ રહેતી. અલબત્ત, તે પત્ની તોન્યાને પણ એટલું જ ચાહતો હતો.

એક દિવસ ડોક્ટર ઝિવાગો લારાને મળી તેના ખેતરના ઘરે પાછા આવી રહ્યા હતા ત્યારે રસ્તામાં જ બોલ્શેવિક ગેરિલા સ્ક્વોડના સૈનિકોએ તેમનું અપહરણ કરી લીધું. ડોક્ટર ઝિવાગોને જંગલમાં લઈ જતાં કહ્યું : “યુદ્ધભૂમિ પર અમારે ડોક્ટરની જરૂર છે.”

ડોક્ટર ઝિવાગોએ ગેરિલા સૈનિકોને કહ્યું : “મારી પત્ની ગર્ભવતી છે. તેને મારી સખત જરૂર છે.”

પણ કોઈએ તેની વાત સાંભળી નહીં. રશિયાની કાતિલ ઠંડીમાં અને બરફના તોફાનમાં ગેરિલા સૈનિકો નાનાં નાનાં બાળકોને મારતા રહ્યા. બીજી બાજુ બરફથી છવાયેલા રણમાં સૈનિકો પણ મરવા લાગ્યા. એક દિવસ ડોક્ટર ઝિવાગોએ હતાશા અને થાકી ગયેલા સૈનિકોનો સાથ છોડી દીધો. બરફથી છવાયેલ વિરાટ ભૂમિ પર ફાટેલા કોટ સાથે તેઓ તોન્યા-તોન્યા પોકારતા ઘરે આવવા નીકળ્યા. ઘર છોડયાને, પત્નીને જોયાને હવે બે વર્ષ થઈ ગયા હતા. ખેતરના ઘરમાં કોઈ નહોતું. હા, યુરિઆતીનમાં રહેતી લારા ડોક્ટર ઝિવાગોને મળી. પૂરા છ મહિના પછી લારાએ એક પત્ર બતાવતાં કહ્યું : “તમારા અપહરણ બાદ એક દિવસ તમારી પત્ની તોન્યાનો મારી પર પત્ર આવ્યો હતો. તોન્યા, તમારી દીકરી અને તોન્યાના પિતાને દેશનિકાલ કરવામાં આવ્યાં છે. તેઓ પેરિસ ચાલ્યાં ગયાં છે. તોન્યા તમને શોધવા અહીં આવી હતી, પણ હવે તે રશિયામાં નથી.”

આ વાત સાંભળી ડોક્ટર ઝિવાગો દુઃખી થઈ ગયા. તે હવે લારા સાથે જ રહેવા લાગ્યા. એવામાં એક રાત્રે અગાઉ લારા પર બળાત્કાર કરનાર અને લારાની માતા સાથે પણ સંબંધ રાખનાર વિક્ટર કોમારોવલસ્કી લારાના ઘરે આવી પહોંચ્યો. તે હવે તેની રાજકીય વગથી સોવિયત રશિયાના સાઈબીરિયા સ્ટેટનો મિનિસ્ટર ઓફ જસ્ટિસ બની ગયો હતો. એણે લારા અને ડોક્ટર ઝિવાગોને કહ્યું : “ડોક્ટર ઝિવાગો ક્રાંતિકારીઓની વિરુદ્ધ કવિતાઓ લખતા હોઈ તમારા બંને પર સામ્યવાદી સરકારની નજર છે. બહેતર છે કે, તમે બંને રશિયા છોડી દો. હું તમને મદદ કરીશ.”

લારા અને યુરી ઝિવાગોએ રશિયા છોડી દેવા ઇનકાર કર્યો, પરંતુ એમણે એ શહેર છોડી દીધું અને ભયંકર બરફથી છવાયેલા નિર્જન વેરિઆન્કો એસ્ટેટમાં બનેલા એક જૂના મકાનમાં રહેવા જતાં રહ્યાં. કાતિલ ઠંડીમાં જંગલી વરુઓ સિવાય આસપાસ કોઈ નહોતું. બરફથી ઢંકાઈ ગયેલા એ મકાનને સાફ કર્યું અને લારા, ડોક્ટર ઝિવાગો અને લારાની પુત્રી ત્યાં રહેવા લાગ્યાં. ડોક્ટર ઝિવાગોએ અહીં પણ લારા-કાવ્યો લખવા માંડયાં. જે ભવિષ્યમાં તેને પ્રસિદ્ધ તો બનાવી શકે તેમ હતા, પણ સામ્યવાદી સરકારને નારાજ પણ કરી દે તેવાં હતાં.

એક દિવસ લારા અને ડોક્ટર ઝિવાગોને શોધતો વિક્ટર કોમોરોવસ્કી ફરી અહીં આવી ચડયો. એણે લારાને જાણ કરી : “તારો પતિ પાશા ઉર્ફે કમાન્ડર સ્ટ્રેલનિકોવ મૃત્યુ પામ્યો છે. સરકાર તેનાથી નારાજ હતી. તેને ફાંસી અપાય તે પહેલાં જ તેણે આપઘાત કરી લીધો છે. લારા, તું જનરલ સ્ટ્રેલનિકોવની પત્ની હોઈ એ લોકો તને પણ શોધી રહ્યા છે. તારા જીવન માટે ભય છે.”

ડોક્ટર ઝિવાગોએ લારાને વિક્ટર કોમારોવસ્કી સાથે જવા અને આ સ્થળ છોડી દેવા સલાહ આપી અને કહ્યું : “તું અત્યારે આ સ્થળ છોડી દે, હું પાછળથી તને મળીશ.” લારા અનિચ્છાએ મનમાં ભારોભાર દુઃખ સાથે ડોક્ટર ઝિવાગોને ત્યાં જ રહેવા ગઈ અને તેને ના ગમતા માણસ એવા વિક્ટર કોમારોવસ્કતી સાથે કોઈ અનજાન જગ્યાએ જવા ચાલી ગઈ.

ડોક્ટર ઝિવાગો પણ હવે મોસ્કોમાં રહેવા ગયા. લારા ક્યાં છે તેની તેમને ખબર નહોતી. પત્ની ક્યાં છે તેની તેમને ખબર નથી. પુત્ર ક્યાં છે તેની તેમને ખબર નહોતી. હતાશ ડોક્ટર ઝિવાગોનું સ્વાસ્થ્ય પણ કથળવા લાગ્યું હતું. મોસ્કોમાં એકલતા દૂર કરવા એક સ્ત્રી સાથે રહેવાનું શરૂ કર્યું, પરંતુ પ્રેયસી લારા અને પત્ની તોન્યા ગુમાવ્યાનું દુઃખ કદી ના ભૂલાયું ! એણે કવિતાઓ લખવાનું ચાલુ રાખ્યું. એ વખતે રશિયામાં સ્ટેલિનના યુગની શરૂઆત થઈ ચૂકી હતી. યુરી ઝિવાગો હજુ લારાને મોસ્કોમાં શોધતાં અહીંતહીં ભટકી રહ્યા હતા. એક દિવસે એમણે મોસ્કોની ટ્રામમાં મુસાફરી દરમિયાન રસ્તા પર ચાલતી જઈ રહેલી લારાને જોઈ. ખરાબ સ્વાસ્થ્ય છતાં તેઓ ટ્રામમાં ઊતરી જઈ તેની પાછળ દોડયા. તેઓ લારાની પાછળ પાછળ જવા લાગ્યા, પરંતુ એ જ વખતે યુરી ઝિવાગોને હૃદયરોગનો હુમલો થયો. તેઓ હૃદયને દબાવી રાખી મોસ્કોના સ્ક્વેરમાં જ પટકાઈ પડયા. દૂરદૂર ચાલી રહેલી લારાને ખબર જ ના પડી કે તેનાથી કેટલાંક પગલાં દૂર તેના પ્રેમી યુરી ઝિવાગોનો મૃતદેહ પડયો છે. લોકો દોડી આવ્યા, પણ આ ઘટનાથી અજાણ લારા ચાલતી જ રહી.

અલબત્ત, ડોક્ટર ઝિવાગોની કવિતાઓ હવે સ્ટેલિન સરકાર આવતાં પ્રગટ થઈ ચૂકી હતી. ઘણા લોકોએ તેમની અંતિમ ક્રિયામાં હાજરી આપી, લારાએ પણ. ડોક્ટર ઝિવાગોના ઓરમાન ભાઈ યેવગ્રોફ ઝિવાગો લશ્કરમાં જનરલ હતા. લારાએ ડોક્ટર ઝિવાગોના ઓરમાન ભાઈને જાણ કરી કે એણે યુરી ઝિવાગોથી થયેલી એક પુત્રીને જન્મ આપ્યો હતો, પણ તે યુરલમાં જ અરાજકતા દરમિયાન તે મારાથી છૂટી પડી ગઈ છે. તેથી મારી અને યુરી ઝિવાગોની દીકરીને શોધવામાં મદદ કરો.”

અલબત્ત, જોસેફ સ્ટેલિનના શાસનકાળ દરમિયાન સાફસૂફીના નામે લારાની ધરપકડ કરવામાં આવી અને તે કોઈ અજાણ્યા સ્થળે લેબર કેમ્પમાં અદૃશ્ય થઈ અથવા મૃત્યુ પામી. આ ઘટનાનાં વર્ષો બાદ યુરી ઝિવાગોના ઓરમાન ભાઈ જનરલ યેવગ્રોફે એક વિશાળ બંદર પર કામ કરતી એક યુવતીને શોધી કાઢી. એને જનરલની ઓફિસમાં બોલાવવામાં આવી. એનું નામ તાન્યા હતું. તે જનરલથી ડરી રહી હતી. જનરલે તાન્યાને તેની માતાનું નામ પૂછયું : તે બોલીઃ “મમ્મી.”

જનરલે તાન્યાને ડોક્ટર ઝિવાગોએ લખેલી કવિતાઓવાળું પુસ્તક બતાવ્યું, જેમાં લારાની તસવીર હતી. તાન્યાના ચહેરાના ભાવ વાંચવા જનરલે પ્રયાસ કર્યો. કાંઈ જ સમજાય તેવું નહોતું, પણ તાન્યા પાસે બેલેલાઈકા નામનુંએક સંગીતવાદ્ય હતું. જનરલે પૂછયું : “તું આ સંગીતવાદ્ય વગાડતાં કેવી રીતે શીખી ?”

જનરલ યેવગ્રોફને યાદ આવી ગયું કે, “આ એ જ સંગીતવાદ્ય છે જ્યારે તેનો ઓરમાન ભાઈ યુરી ઝિવાગો નાનો હતો ત્યારે માતાએ મૃત્યુ પામતાં પહેલાં આપ્યું હતું અને એ જ સંગીતવાદ્ય લારા પાસે હતું અને હવે તેવું જ સંગીતવાદ્ય તાન્યા પાસે છે.”ળ

જનરલ યેવગ્રોફને ખ્યાલ આવી ગયો કે, ડેમ પર કામ કરતી યુવતી- તાન્યા તેના ભાઈ ડો. યુરી ઝિવાગો અને લારાની જ પુત્રી છે.

જનરલ યેવગ્રોફના ચહેરા પર હવે સ્મિત છે અને તેણે તાન્યાને કામ પર જવાની અનુમતી આપી.

– દેવેન્દ્ર પટેલ

૧૯૬૫માં બનેલી સ્પેક્ટેક્યુલર ફિલ્મ ‘ડો. ઝિવાગો’ના લેજન્ડરી અભિનેતા ઓમર શરીફનું ૮૩ વર્ષની વયે અવસાન થયું. આ ઇજિપ્શિયન અભિનેતાએ હોલિવૂડના બડાબડા એક્ટર્સને પણ પોતાના અભિનયથી પ્રભાવિત કરી દીધા હતા. ‘ડો. ઝિવાગો’ ફિલ્મ રશિયન લેખક બોરિસ પાસ્તારનાકની એ જ નામની નવલકથા પરથી બની હતી. આ નવલકથાની કથા અને લેખકના જીવનની કથા એક થ્રિલર જેવી છે.

કથાની શરૂઆત ૧૯૦૩ના ઈમ્પીરિયલ રશિયાના કાળથી થાય છે. એ વખતે રશિયામાં ઝારનું શાસન હતું. મોસ્કોથી બહુ દૂરના એક ગામમાં નાનકડા બાળક યુરી ઝિવાગોની માતાનું મૃત્યુ થતાં નાનકડા બાળક યુરી ઝિવાગોને તેના કાકા અને કાકી મોસ્કો લઈ ગયાં.

મોસ્કો લઈ ગયા પછી યુરી ઝિવાગો એક તબીબી કોલેજમાં દાખલ થયો. તે તેના કાકા-કાકી અને પિતરાઈ બહેન તોન્યા સાથે મોસ્કોના જ એક ભવ્ય મકાનમાં રહી ભણતો હતો. તોન્યા ભણવા માટે પેરિસ ગઈ. યુરી ઝિવાગોના કાકાને મોસ્કોના ઉચ્ચ-ભદ્ર પરિવારો સાથે સુંદર સંબંધો હતા. તેમાં એક કોમારોવસ્કી પણ હતો. એક દિવસ યુરી જિગાવોને કહેવામાં આવ્યું કે, “તોન્યા પેરિસથી પાછી આવી રહી છે.” યુરી ખુશ થઈ ગયો. યુરી ઝિવાગો અને તેનાં કાકા-કાકી તોન્યાને લેવા રેલવે સ્ટેશનગયાં. યુરી ઝિવાગોએ વર્ષો બાદ પહેલી જ વાર યુવાન થઈ ગયેલી તોન્યાને જોઈ અને તોન્યાએ પણ યુવાન ઝિવાગોને જોયો. ઝિવાગોની કાકીએ કહ્યું : “આ બંનેની જોડી કેવી સરસ લાગે છે ?” એ ૧૯૨૩ની સાલ હતી અને ઝિવાગોનું તબીબી શિક્ષણ હવે પૂરું થવામાં હતું.

એ વખતે મોસ્કોમાં એક ભ્રષ્ટ ધારાશાસ્ત્રી વિક્ટર કોમારોવસ્કી રહેતો હતો. એ વખતે રશિયામાં રશિયન ક્રાંતિ અને નાગરિક યુદ્ધ છેડાઈ ગયું હતું. એક બાજુ ઝાર અને બીજી બાજુ માર્ક્સવાદીઓ હતા. વિક્ટર બંને સાથે સંબંધો રાખતો હતો. વિક્ટર કોમારોવસ્કી એક બિઝનેસમેન પણ હતો. એક જમાનામાં તે અને યુરી ઝિવાગોના પિતા ધંધામાં ભાગીદાર હતા, પરંતુ યુરી ઝિવાગો પિતાના અચાનક અવસાન બાદ વિક્ટર કોમારોવસ્કીએ ઝિવાગો પરિવારની બધી જ સંપત્તિ હડપ કરી લીધી હતી. તેના રાજકીય સંબંધો સશક્ત હતા. એ સ્ત્રીઓનો પણ શોખીન હતોે. સંબંધો વિકસાવવાનું અને મિત્રો બનાવવાનું કૌશલ્ય તે જાણતો હતો. વેપારધંધામાં ભ્રષ્ટાચારી વિક્ટર કોમારોવસ્કી ફ્રાન્સથી આવેલી અમાલિયા નામની વિધવા સાથે સંબંધ ધરાવતો હતો. અમાલિયાને સોળ વર્ષની એક સુંદર દીકરી હતી, તેનું નામ લારા. વિક્ટરે લારાને જોઈ તે દિવસથી જ તે તરુણી પર તેની કુદૃષ્ટિ હતી. વિક્ટર કોમારોવસ્કીએ લારાને મોસ્કોની ગર્લ્સ સ્કૂલમાં દાખલ કરાવી દીધી. ધીમેધીમે લારાની યુવાની ખીલી ઊઠી.

સમય જતાં લારા પાશા નામના યુવાન ક્રાંતિકારીના પરિચયમાં આવી. પાશા આદર્શવાદી હતો અને ઝારની રાજાશાહી તથા મૂડીપતિઓનો વિરોધી હતો. તે માર્ક્સવાદ પ્રમાણે ચળવળ ચલાવતો હતો. લારા પાશાની મિત્ર હતી. પાશા લારા સાથે પરણવા માગતો હતો. લારા પાશાની વાગ્દત્તા હતી. એ સમયગાળામાં રશિયાના ઈમ્પીરિયલ શાસક સામે કેટલાક લોકો શાંતિપૂર્ણ દેખાવો કરી રહ્યા હતા. તેમાં પાશા મુખ્ય હતો. પાશા ખુદ લારા સાથે લગ્ન કરી લેવા માગતો હતો. દેખાવો દરમિયાન પોલીસ સાથેની અથડામણમાં તે ઘવાયો અને સીધો લારા પાસે પહોંચી ગયો. તેની પાસે છુપાવેલી એક રિવોલ્વર હતી. પાશાએ એ રિવોલ્વર છુપાવી દેવા માટે લારાને સુપરત કરી.

એક દિવસ વિક્ટર કોમારોવ્સકી લારાની માતાને એક સાંજની પાર્ટીમાં લઈ જવા માગતો હતો. લારાની માતા અમાલિયાની તબિયત સારી ના હોવાથી એણે લારાને પાર્ટીમાં લઈ જવા કહ્યું. લારા પાર્ટીમાં ગઈ. મોસ્કોના શ્રીમંતોની વૈભવી પાર્ટી જોઈ લારા પાર્ટીથી અને વિક્ટર કોમારોવસ્કીથી ભારે પ્રભાવિત થઈ. વિક્ટર કોમારોવસ્કી લારાથી મોટી ઉંમરનો પ્રૌઢ હોવા છતાં લારાને પામવા માગતો હતો. પાર્ટીમાંથી પાછા આવતી વખતે મોસ્કોના રસ્તાઓ પર દોડતી ભવ્ય બગીમાં એણે બળજબરીથી લારાને ચુંબન કર્યું. લારા હજુ નક્કી કરી શકતી નહોતી કે વિક્ટર કેવો માણસ છે. લારા તેની તરફ થોડી આકર્ષાઈ પણ ખરી, પણ તે હજુ તેના તાબે થઈ નહોતી.

એક દિવસ લારાની માતા અમાલિયાને ખબર પડી કે તેનો પ્રેમી વિક્ટર હવે પોતાની દીકરી લારા સાથે પણ સંબંધ ધરાવે છે. એણે ઝેર પી લીધું. એ વખતે વિક્ટરે એક ડોક્ટરને તાબડતોબ બોલાવ્યા. તે ફિઝિશિયનની સાથે તેના સહાયક તરીકે ડો. ઝિવાગોને પણ સાથે લેતા આવ્યા. બંનેએ મળીને લારાની માતાને બચાવી લીધી, પરંતુ ડોક્ટર ઝિવાગોએ વિક્ટર કોમારોવસ્કીની લારા પરની નજર ચૂપચાપ નિહાળી લીધી.

એક દિવસ વિક્ટર કોમારોવસ્કીએ લારાને મોસ્કોની એક ભવ્ય હોટેલમાં રાતના સમયે ઉત્કૃષ્ટ ભોજન માટે નિમંત્રણ આપ્યું. કોમારોવસ્કીએ પહેલાંથી જ એક રૂમ બુક કરાવી રાખ્યો હતો. કોમારોવસ્કીએ વાઈનનો ઓર્ડર આપ્યો. બંને એકબીજાની સામે બેઠા. કોમારોવસ્કીએ લારાને વાઈનનો ગ્લાસ આપ્યો. લારાએ વાઈન પીધો. વિક્ટર કોમારોવસ્કીએ લારાના ભીના હોઠ પર આંગળીઓ ફેરવી, પણ ગમે તે કારણસર તે હવે આગળ વધવા માગતી નહોતી. એને ખબર હતી કે આ માણસને તેની મા સાથે પણ સંબંધ છે. તે ઊભી થઈ ગઈ અને હોટેલના રૂમમાંથી બહાર નીકળવા બારણા પાસે ગઈ. વિક્ટર કોમારોવસ્કીએ તેને પકડી લીધી. લારાની ઇચ્છા વિરુદ્ધ તેણે જબરદસ્તી કરી અને લારા પર બળાત્કાર કર્યો અને લારાને ક્ષતવિક્ષત હાલતમાં છોડીને ચાલ્યો ગયો. લારાને આ ના ગમ્યું. તે અંદરથી અપમાનિત થઈ હતી. તે હવે વિક્ટર કોમારોવસ્કી સાથે બળાત્કારનો બદલો લેવા માગતી હતી. લારા પાશા નામના ક્રાંતિકારી યુવાન સાથે લગ્ન કરવા માગે છે, તે પણ કોમારોવસ્કીને ગમ્યું નહોતું. એક દિવસ લારાએ તેના મિત્ર પાસાએ આપેલી રિવોલ્વર શોધી કાઢી. રાતનો સમય હતો. મોસ્કોમાં ભયંકર ઠંડી હતી. હળવી બરફવર્ષા થઈ રહી હતી. લારા રિવોલ્વર છુપાવીને કોમારોવસ્કીના ઘરે ગઈ. ખબર પડી કે કોમારોવસ્કી ક્રિસમસની પાર્ટીમાં ગયો છે. લારા પાર્ટીના સ્થળે જવા રવાના થઈ. બેન્કવેટ હોલની બહાર તેને તેનો મિત્ર પાશા મળ્યો, પણ લારા સંદિગ્ધ રીતે મૌન રહી અને પાર્ટી હોલમાં ગઈ. અંદર પાર્ટી ચાલતી હતી. પાશાએ આપેલી રિવોલ્વર છુપાવીને લારા એ પાર્ટીમાં પહોંચી ગઈ હતી અને અનેક લોકોની હાજરીમાં લારાએ વિક્ટર કોમારોવસ્કી પર ગોળી છોડી. વિક્ટર કોમારોવસ્કીનો હાથ ઘવાયો. એણે લારા સામે કોઈ પણ પગલું ના ભરવા હાજર સૌ કોઈને જણાવ્યું. એ વખતે ડો. ઝિવાગો અને તેની વાગ્દત્તા તોન્યા પણ પાર્ટીમાં હાજર હતાં. ડોક્ટર ઝિવાગોએ વિક્ટર કોમારોવસ્કીને સારવાર આપી અને પાટો બાંધી આપ્યો. એ જ રીતે લારાને હવે સમજાઈ ગયું હતું કે, વિક્ટર કોમારોવસ્કીએ જ તેની જિંદગી બરબાદ કરી નાખી છે, પરંતુ બીજી બાજુ વિક્ટરે તેની રાજકીય વગનો ઉપયોગ કરી લારા સામે કોઈ કાનૂની કાર્યવાહી થવા ના દીધી.

વિક્ટર કોમારોવસ્કીથી થાકી ગયેલી લારાએ હવે રશિયન ક્રાંતિકારી પાશા સાથે લગ્ન કરી લીધાં. તેનાથી તેને કાત્યા નામની એક દીકરી થઈ. આ તરફ ડોક્ટર ઝિવાગોને ઉછેરનાર તેની પાલક માતાનું મૃત્યુ થયું. તે પછી ડોક્ટર યુરી ઝિવાગોએ તેની પાલક માતાની દીકરી તોન્યા સાથે લગ્ન કરી લીધું.

એ પછી પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ શરૂ થયું રશિયન સામ્રાજ્યે જર્મની સાથે યુદ્ધ જાહેર કર્યું. લારા સાથે લગ્ન કરનાર પાશા આમ તો એક રેલવે કર્મચારી હતો અને બોલ્શેવિક સિમ્પેથાઈઝર હતો, પણ પાછળતી તે યુરલ્સની એક સ્કૂલમાં શિક્ષક બની ગયો. તે લારાને બહુ જ ચાહતો હતો, પણ તે લારાના પાશમાંથી છૂટવા પણ માગતો હતો. તેણે લારાથી દૂર જવા માટે તે રશિયન ઈમ્પીરિયલ આર્મીમાં જોડાઈ ગયો. કેટલાક સમય બાદ લેફ્. પાશા યુદ્ધ સમયગાળામાં ગુમ થઈ ગયેલો જાહેર કરાયો. હકીકતમાં તે ઓસ્ટો-હેંગેરિયન લશ્કર દ્વારા પકડાઈ ગયો હતો,પરંતુ એક દિવસ તે યુદ્ધના કેદીઓની જેલમાંથી છટકી ગયો અને રશિયાના નવા રેડ આર્મીમાં જોડાઈ ગયો. હવે તેણે પોતાનું નામ બદલી નાખ્યું તે હવે જનરલ સ્ટ્રેલનિર્કાવ તરીકે જાણીતો બન્યો. એ પછી એણે પકડાયેલા અનેક સૈનિકો અને નાગરિકોની પણ હત્યા કરી હતી.

પરંતુ લારા હજુ તેના પતિ પાશાને શોધી રહી હતી. તેને ખબર નહોતી કે તેનો પતિ હવે નામ બદલીને રશિયાની રેડ આર્મીમાં જનરલ બની ચૂક્યો છે. લારાએ પતિને શોધવા માટે જ યુદ્ધમાં ઘવાયેલા લોકો અને સૈનિકોની યુદ્ધ છાવણીમાં નર્સ તરીકે કામ કરવા માંડયું. એ સમયગાળા દરમિયાન ડોક્ટર ઝિવાગો થકી તેની પત્ની તોન્યા પણ એક સંતાનની માતા બની ચૂકી હતી. ઘરમાં તાજું જ બાળક જન્મ્યું હોવા છતાં ડોક્ટર ઝિવાગોને પણ યુદ્ધભૂમિની ફિલ્ડ હોસ્પિટલમાં ઘવાયેલાઓની સારવાર માટે મોકલી દેવામાં આવ્યો. સંજોગવશાત્ લારા પણ આ જ ફિલ્ડ હોસ્પિટલમાં નર્સ બની ઘવાયેલાઓની સારવાર કરતી હતી. બેઉ પોતપોતાના ઘર-પરિવારથી એક જુદા જ વાતાવરણમાં હતા. બંને સાથે મળીને ઘવાયેલાઓની સારવાર કરવા લાગ્યા. છ મહિના સુધી સાથે કામ કરતાં કરતાં ડોક્ટર ઝિવાગો અને લારા એકબીજાને ચાહવા લાગ્યાં. આ સમયગાળા દરમિયાન રશિયામાં ક્રાંતિકારી ફેરફારો થયા. વ્લાડિમીર લેનિન મોસ્કોમાં આવ્યા. આ તરફ યુદ્ધ શાંત થતાં લારા અને ડોક્ટર ઝિવાગોએ હવે પાછા ફરવાનું હતું. ડોક્ટર ઝિવાગો લારાને ચાહતો હોવા છતાં તે તેની પત્ની તોન્યાને પ્રેમ અને જવાબદારીની બાબતમાં કોઈ જ અન્યાય કરવા માગતો નહોતો. લારા કોઈ ગ્રામ્ય વિસ્તારમાં જઈ જીવન બસર કરવા માગતી હતી. તે ચાલી ગઈ, પણ એ ડોક્ટર ઝિવાગો પ્રત્યેના એના પ્રેમને પોતાના હૃદયમાં સંઘરીને ચાલી ગઈ.

ડોક્ટર ઝિવાગો હવે મોસ્કો પાછા ફર્યા. મોસ્કોમાં બધું બદલાઈ ચૂક્યું હતું. ઝાર હવે જેલમાં હતો. લેનિનનું આગમન થઈ ચૂક્યું હતું. સામ્યવાદીઓએ ડોક્ટર ઝિવાગોના કાકાના વિશાળ નિવાસસ્થાનનો કબજો લઈ લીધો હતો. કમ્યુનિસ્ટોની બનેલી કમિટીએ ડોક્ટર ઝિવાગોને કહ્યું : “જ્યાં તેર પરિવાર રહી શકે છે ત્યાં એક જ કેમ ?”

ઝિવાગો, તોન્યા તેના નાનકડા પુત્ર અને તેના કાકાને ઉપરના માળે એક જ રૂમ ફાળવી આપ્યો. બાકીના ખંડનો સામ્યવાદીઓએ કબજો લીધો. એક સામ્યવાદી અધિકારીએ ડોક્ટર ઝિવાગોને કહ્યું : “અત્યારથી જ નોકરી પર લાગી જાવ. નહીંતર રેશનકાર્ડ નહીં મળે. શહેરમાં ખતરનાક ચેપી રોગ ફેલાયો છે.”

ડોક્ટર ઝિવાગોને એક બીમાર દર્દી પાસે લઈ જવાયા. દર્દીને તપાસીને ડોક્ટર ઝિવાગોએ કહ્યું : “એને કોઈ બીમારી નથી, બીમારી તો છે મોસ્કોમાં ભૂખમરાની.”

સામ્યવાદી અધિકારીને ડોક્ટર ઝિવાગોની વાત ના ગમી. એક અધિકારીએ ડોક્ટર ઝિવાગોને કહ્યું કે, “તમે જે કવિતાઓ લખો છો તે પણ સોવિયેત સામ્યવાદી સરકારને પસંદ નથી.”

એનું નામ દુલાલી સહા.

દુલાલી બે પુત્રોની માતા છે, પરંતુ એની જિંદગીની કહાણી મનમોહન દેસાઈની ‘લોસ્ટ એન્ડ ફાઉન્ડ’ ફોર્મ્યુલા પર આધારિત ફિલ્મો જેવી છે.

દુલાલી સહા મૂળ પશ્ચિમ બંગાળના નાડિયા નગરથી ૫૦ કિલોમીટર દૂર આવેલા એક નાનકડા ગામમાં રહેતી હતી. તેને બે પુત્રો છે, જેમાંથી એકનું નામ પ્રણવ. દુલાલીના ગામનું નામ બોહર. દુલાલીના પતિનું અવસાન થઈ ગયું હતું. તે વિધવા હતી, તેના બંને પુત્રો મોટા થઈ ગયા હતા.

એ દિવસે દુલાલી કોઈ કામસર બસમાં બેસી બહારગામ જવા નીકળી. એ દિવસે સખ્ત ગરમી હતી. બસ ખીચોખીચ ભરાયેલી હતી. ડ્રાઈવર બસને બેફામ ઝડપે હંકારી રહ્યો હતો. એવામાં સામેથી પૂરઝડપે આવતી એક ટ્રક સાથે બસ અથડાઈ ગઈ. અકસ્માત સર્જાયો. કોઈનું મૃત્યુ ના થયું પણ ઉતારુઓ ગંભીર રીતે ઘવાયા. દુલાલીના માથામાં ઈજા થઈ હતી. કપાળમાંથી લોહી વહી રહ્યું હતું. લોકો ચીસાચીસ કરી રહ્યા હતા. ડ્રાઈવર પણ ગંભીર રીતે ઘવાયો હતો.

હાઈવે પર ટ્રાફિક જામ થઈ ગયો. અન્ય વાહનચાલકો પણ થંભી ગયા. પોલીસને જાણ કરવામાં આવી. પોલીસ આવી ગઈ. પોલીસે નજીકની હોસ્પિટલમાંથી એમ્બ્યુલન્સ બોલાવી. થોડીવારમાં એમ્બ્યુલન્સ પણ આવી ગઈ. ઘવાયેલા લોહીલુહાણ ઉતારુઓને નાડિયાની શક્તિનગર હોસ્પિટલમાં દાખલ  કરવામાં આવ્યા. દુલાલી સહાને પણ બેભાન હાલતમાં હોસ્પિટલમાં દાખલ કરવામાં આવી. બધાને સારવાર આપવામાં આવી. સદ્ભાગ્યે બધા જ બચી ગયા.

દુલાલી સહા હજુ બેભાન હતી. છેક ત્રણ દિવસ પછી એણે આંખો ખોલી. ડોક્ટરોને ભય હતો કે દુલાલીના માથામાં થયેલા ઘાના કારણે કાયમ માટે કોમામાં જતી રહેશે પણ હવે તે ભાનમાં હતી. દુલાલી સહા ભાનમાં આવતા ડોક્ટરા તથા હોસ્પિટલના સ્ટાફે હાશ અનુભવી.

એ પ્રશ્નનો પણ તે જવાબ આપી શકી નહીં.

ડોક્ટરોને ખ્યાલ આવી ગયો કે માથામાં થયેલા ઘાના કારણે આ મહિલા તેની યાદદાસ્ત ગૂમાવી ચૂકી છે. પોલીસે પણ તેની ઘણી પૂછપરછ કરી પરંતુ દુલાલી કોઈ જવાબ આપી શકી નહીં. દુલાલી પાસે એક થેલી હતી પરંતુ તેમાં તેનું કોઈ આઈડેન્ટિટી કાર્ડ કે એવું બીજું કાંઈ જ નહોતું. તે ક્યાંથી આવતી હતી તેની કોઈને ખબર નહોતી.

થોડા દિવસો બાદ દુલાલીના માથા પરના ઘા રુઝાઈ ગયો, પરંતુ તેની યાદદાસ્ત પાછી આવી નહીં. જો કે ડોક્ટરોને એવી આશા હતી કે એક દિવસ તો આ મહિલાની સ્મૃતિ પાછી આવશે જ. ડોક્ટરો અને પોલીસ માટે એક કોયડો હતો કે આ મહિલાને રાખવી ક્યાં?

તે શારીરિક રીતે સ્વસ્થ થઈ ગઈ હતી, પરંતુ યાદદાસ્ત જતી રહી હોવાથી તેને માનસિક દર્દી સમજીને હોસ્પિટલના માનસિક વોર્ડમાં દાખલ કરવામાં આવી. ડોક્ટરોએ તેને જરૂરી દવાઓ આપતા રહ્યા. તેનું કાઉન્સેલિંગ પણ થતું રહ્યું. સમય વીતતો રહ્યો. એક પછી એક વર્ષો વીતતા ગયા. એમ કરતાં કરતાં આઠ વર્ષ વીતી ગયા પરંતુ દુલાલીને તેની યાદદાસ્ત પાછી ના આવી. હા, એક દિવસ તે બોલીઃ ”મારું નામ દુલાલી સહા છે?”

ડોક્ટરો ખુશ થઈ ગયા. તેમને હવે આશા બેઠી કે આ મહિલાની યાદદાસ્ત કદાચ પાછી આવી શકે છે. દુલાલી સહાને માત્ર તેનું નામ જ યાદ આવ્યું. બીજું કાંઈ નહીં.

ફરી એકવાર દુલાલી બોલીઃ ‘હું બર્ડવાન પાસેના બોહર ગામની વતની છું. ગામમાં મારા બે દીકરા રહે છે?

દુલાલી સહાએ પોતાના બંને પુત્રોના નામ પણ આપ્યા. એ નામોના આધારે હોસ્પિટલના વડાએ દુલાલીના મોટા પુત્ર પ્રણબ સહાના નામે દુલાલીએ વર્ણવેલા ગામ- સરનામા પ્રમાણે એક પત્ર લખ્યો. તેમાં જણાવવામાં આવ્યું કે દુલાલી સહા નામની એક મહિલા અમારી હોસ્પિટલમાં છે. જો તમે તેના પુત્રો હોય તો હોસ્પિટલમાં આવીને તમારી માતાને લઈ જાવ!

આ વાતને એક મહિનો વીતી ગયો. કેટલાક સમય બાદ માનવ કલ્યાણ સંસ્થા નામની એક સ્વૈચ્છિક સંસ્થાના કેટલાક કાર્યકરો હોસ્પિટલના દર્દીઓને મદદરૂપ થવા આવ્યા. દર્દીઓની મુલાકાત લેતાં તેઓ દુલાલી સહા પાસે આવ્યા. દુલાલી સહાની જતી રહેલી યાદદાસ્ત પાછી આવી અને છતાં યે તે તેનાં બે યુવાન પુત્રોથી દૂર છે તે જાણી તેમને અનુકંપા થઈ. આ સંસ્થાના કાર્યકરો તો દર્દીઓને વસ્ત્રો અને ભોજન આપવા ગયા હતા. દુલાલી સહાએ બે હાથ જોડી એમને કહ્યું: ”હું મારા બે પુત્રોથી વિખૂટી પડી ગઈ છું. મને મારા દીકરાઓ સાથે મિલન કરાવી આપો”

માનવ કલ્યાણ સંસ્થાના અગ્રણી દેબદુલાલ વિશ્વાસે તે મહિલાની તસવીર લીધી. દુલાલી સહા પાસેથી એના પુત્રોના નામ અને ગામનંુ સરનામું લીધું. એ માહિતીના આધારે તેઓ દુલાલીએ આપેલા સરનામાવાળા ગામ ગયા. તેઓ બોહર ગામ પહોંચ્યા. ગામમાં જઈ દુલાલીના પુત્રો પ્રણવ સહા અને તેમનો ભાઈ માનબ ક્યાં રહે છે તે પૂછયું. લોકોએ પ્રણબ અને માનબનું ઘર બતાવ્યું. માનવ કલ્યાણ સંસ્થાના કાર્યકરોએ પ્રણવ અને માનવને દુલાલી સહાની તસવીર દર્શાવી. તેઓ બોલી ઊઠયા : ”આ તો અમારી મમ્મીની તસવીર છે, તે ક્યાં છે? અમારી મા આઠ વર્ષથી ગુમ છે અમે તેને શોધીએ છીએ ?

માનવ કલ્યાણ સંસ્થાના કાર્યકરોએ કહ્યું: ”આ તસવીરમાં મહિલા જો તમારી મા હોય તો તે નાડિયાના ક્રિશ્નનગરમાં આવેલી શક્તિનગર હોસ્પિટલમાં છે.”

પુત્રોના ચહેરા પર ચમક આવી ગઈ. તેઓ બધા જ તાબડતોબ શક્તિનગર હોસ્પિટલ પહોંચ્યા. પ્રણવ અને માનવે માને ઓળખી કાઢી. માએ બંને પુત્રોને ઓળખી કાઢયા. માએ બંને દીકરાઓ પોતાના સાનિધ્યમાં લઈ લીધા. માની આંખોમાં આંસુ હતા. પુત્રોની આંખમાં પણ આંસુ હતા. હોસ્પિટલના સ્ટાફની આંખમાં પણ આંસુ હતા. અત્યંત હૃદયગમ દૃશ્ય હતું. એે હોસ્પિટલના સ્ટાફ માટે દુલાલી સહા એક પરિવારના સભ્ય જેવી બની ગઈ હતી. આજે તે હોસ્પિટલમાંથી વિદાય લઈ રહી હતી. માનવ કલ્યાણ સંસ્થાના વડાએ દુલાલી સહાના પુત્રોને પૂછયું: ”હોસ્પિટલના વડાએ મહિના અગાઉ તમને એક પત્ર લખ્યો હતો. તેનો કોઈ જવાબ કેમ ના આપ્યો?”

પત્ર ભલે ના મળ્યો પણ દીકરાઓને મા મળી ગઈ અને માને તેના પુત્રો, આશ્ચર્યની વાત એ હતી કે, દુલાલી સહાના બે પુત્રો જે ગામમાં રહેતા હતા તે ગામ અને દુલાલી જ્યાં સારવાર લેતી હતી તે હોસ્પિટલ વચ્ચે માત્ર ૫૦ કિલોમીટરનું અંતર હતું. માતા અને પુત્રો વચ્ચેના ૫૦ કિલોમીટર દૂર રહેલા મિલનનો ફાંસલો કાપતા આઠ વર્ષ લાગ્યા. ખેર! જેનો અંત સારો એનું બધું જ સારું. માતા-પુત્રોના આ સુખદ મિલનના આનંદમાં આપણે પણ સહભાગી બનીએ. આપણે તેમનું શેષજીવન સુખમય રહે તેવી શુભેચ્છા પાઠવીએ. (તસવીર અને સ્ત્રોત : સૌજન્ય ‘ધી ટેલિગ્રાફ’)