ફિલ્મ ‘મેરા નામ જોકર’નું ‘એ ભાઈ જરા દેખ કે ચલો’ ગીત તો યાદ છે ને ?

આ ગીત આજે પણ ગુનગુનાવવાનું મન થાય છે. આ ગીતના લેખક છે નીરજ. તેમનું આખું નામ ગોપાલદાસ સક્સેના છે. ‘નીરજ’ તેમનું તખલ્લુસ છે. તેઓ ૯૨ વર્ષના થયા. તા. ૪ જાન્યુઆરી, ૧૯૨૫ના રોજ તેમનો જન્મ ઈટાવા નજીકના પુરાવલી ગામે થયો હતો. તેઓ માત્ર છ વર્ષની વયના હતા ત્યારે જ તેમના પિતા ગુજરી ગયા. ૧૯૪૨માં તેમણે એટા માં હાઈસ્કૂલની પરીક્ષા પ્રથમ શ્રેણીમાં પાસ કરી. શરૂઆતમાં તેમણે ટાઈપિસ્ટની નોકરી સ્વીકારી. તે પછી એક સિનેમાઘરની ચાની દુકાન પર નોકરી કરી. લાંબો સમય બેકાર રહ્યા બાદ દિલ્હી જઈ સફાઈ વિભાગમાં ફરી ટાઈપિસ્ટની નોકરી કરી. ૧૯૫૩માં તેમણે હિંદી સાહિત્યમાં તેમણે પ્રથમ શ્રેણીમાં એમ.એ. કર્યું. મેરઠની કોલેજમાં હિંદી ભાષાના અધ્યાપક તરીકે નોકરી કરી, પરંતુ કોલેજના સંચાલકોએ તેમની પર રોમાંસ કરવાનો આરોપ મૂક્યો. આથી ક્રોધિત થઈ તેમણે અધ્યાપક તરીકેની નોકરીમાંથી રાજીનામું આપી દીધું. તે પછી અલીગઢની કોલેજમાં હિંદીના પ્રાધ્પાયક બન્યા.

ત્યાર બાદ તેઓ કવિ સંમેલનોમાં જવા લાગ્યા. તેમની લોકપ્રિયતા જોઈ મુંબઈના ફિલ્મ નિર્દેશકોએ તેમને ‘નઈ ઉમર કે નઈ ફસલ’ માટે ગીતો લખવા આમંત્રણ આપ્યું. તેમનું ગીત ‘કારવાં ગુજર ગયા ગુબાર દેખતે રહે’ બેહદ લોકપ્રિય થયું. તે પછી તેમણે લખેલું ગીત : ‘દેખતી હી રહો આજ દર્પણ ના તુમ, પ્યાર કા મુહૂરત નિકલ જાયેગા’ એટલું જ લોકપ્રિય થયું. આ સિવાય ‘ધીરે સે જાના બગિયા મહેંકેગી’, ‘મૈંને કસમ લી’, ‘મેઘા છાયે આધી રાત’, ‘મેરા મન તેરા પ્યાસા’, ‘ઓ મેરી, ઓ મેરી ઓ મેરી શર્મિલી આઓ ના’, ‘ફૂલોં કે રંગ સે દિલ કી કલમ સે’, ‘રંગીલા રે’, ‘રાધા ને માલા જપી શ્યામ કી’ આજે પણ એટલાં જ લોકપ્રિય છે.

કવિ નીરજે સેંકડો ગીતો લખ્યાં છે. તેમનાં જે ગીતો આજે પણ સદાબહાર છે તેમાં (૧) કારવાં ગુજર ગયા, ગુબાર દેખતે રહે (૨) શોખિયોં મેં ઘોલા જાયે ફૂલોં કા શબાબ (૩) બસ યહી અપરાધ મૈં હર બાર કરતા હું… આદમી હૂં આદમી સે પ્યાર કરતા હૂં વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.

૧૯૭૨માં ફિલ્મ ‘મેરા નામ જોકર’ના ગીત ‘એ ભાઈ જરા દેખ કે ચલો’ માટે નીરજને ફિલ્મફેર એવોર્ડ મળ્યો હતો. જ્યારે ફિલ્મ ‘પહેચાન’ના ગીત ‘બસ યહી અપરાધ મૈં હર બાર કરતા હું’ માટે ૧૯૭૧માં તેમને ફિલ્મફેર એવોર્ડ મળ્યો.

૧૯૯૧માં તેમને ‘પદ્મ શ્રી’ એવોર્ડથી સન્માનિત કરવામાં આવ્યા. ૧૯૯૪માં તેમને યશ ભારતી સન્માન પ્રાપ્ત થયું. ૨૦૦૭માં તેમને ‘પદ્મ ભૂષણ’ એવોર્ડથી સન્માનિત કરવામાં આવ્યા. તેમણે અનેક ફિલ્મો માટે ગીતો લખ્યાં જેમાં શર્મિલી, મેરા નામ જોકર અને પ્રેમપૂજારી મુખ્ય છે.

કોણ જાણે કેમ પણ એક દિવસ મુંબઈની જિંદગીથી તેમનું મન ઊઠી ગયું. તેઓ ફિલ્મ નગરીને અલવિદા કહી ફરી અલીગઢ પાછા આવ્યા. તે પછી શરાબ, બીડી અને શાયરી તેમના જીવનનાં અભિન્ન સહચારી બની રહ્યા. આજે ૯૨ વર્ષની વયે તેઓ લખનૌના ગોમતીનગર સ્થિત મંત્રી આવાસના ફ્લેટ નં. ૧૫માં નિવાસ કરે છે. તેમણે ઉર્દૂ અને હિંદી બેઉ ભાષાઓમાં ગીતો અને કવિતાઓ લખી છે. હાલ તેઓ ઉત્તર પ્રદેશના ભાષા સંસ્થાનના અધ્યક્ષ છે.

તેમની શાયરીઓ પણ લોકપ્રિય છે. નીરજને રોજ અનેક પત્રો મળે છે જેમાં ૯૨ વર્ષના આ શાયરની શાયરીઓ પર આફરીન કોલેજ ગર્લ્સના પત્રોનો પણ સમાવેશ થાય છે. નીરજને મળવા આવનાર મુલાકાતીઓમાં ઉચ્ચ સનદી અધિકારીઓ ઉપરાંત શહેરના યુવાન ફિલ્મ કલાકારોનો પણ સમાવેશ થાય છે. એ બધાંની સમક્ષ તેઓ સહજતાથી જ પેશ આવે છે. તેમના ચહેરા પર ચંચળતા, ચપળતા અને ચમકને બરકરાર રાખ્યાં છે. આજના યુ-ટયૂબ, ફેસબુક, વોટ્સએપ અને ઈ-કવિતાના જમાનામાં પણ કવિ નીરજ આઉટ ઓફ ડેટ થયા નથી.

આટલી ઉંમરે પહોંચ્યા બાદ પણ રોજ સવારે ૮ વાગે ઊઠે છે. દિવસ દરમિયાન તેઓ લોકોને મળતા રહે છે. ફોન પર વાતો કરતા રહે છે. લોકોનો કોલાહલ તેમને ગમે છે. લોકો તેમની પાસે કવિતાઓ સાંભળવા આવે છે. અઠવાડિયામાં ચાર દિવસ તો તેઓ કવિ સંમેલનના મંચ પર નજર આવે છે. ક્યારેક ફૈઝાબાદ, ક્યારેક લખનૌ, ક્યારેક અન્ય કોઈ શહેરમાં કેટલાક મિત્રો તેમને કહે છે : “થોડોક વિશ્રામ તો કરો.” તો નીરજ તેમને કહે છે : “અગર બેઠા તો બેઠ જાઉંગા, ઈસ લિયે બસ ચલને દો. જબ તક મન મેં ઊર્જા હૈં તબ તક ચલને દો.”

સાહિત્યિક પરિભાષામાં કવિ નીરજ શૃંગારના કવિ છે. નીરજની કવિતાઓમાં શૃંગાર રસ ખીલી ઊઠે છે. ક્યારે રિસાવાની વાત હોય તો ક્યારેક મનાવવાની. ક્યારેક ગોરીના રૂપની પ્રશંસા તો ક્યારેક પ્રણયની મહેંક. આ બધી સંવેદનાઓના કારણે નીરજને આ સદીના મહાન શૃંગાર કવિઓ પૈકીના એક માનવામાં આવે છે, પરંતુ કવિ નીરજ સાહિત્યકારોની આ પદવીનો સ્વીકાર કરતો નથી. તેઓ કહે છે કે, “હું શૃંગારનો નહીં, પરંતુ દર્શનનો કવિ છું. એ વાત સાચી છે કે, મારી પ્રેમ કવિતાઓને વધુ લોકપ્રિયતા મળી છે, પરંતુ એ સિવાય પણ મેં ઘણું લખ્યું છે. મેં શૃંગારના પ્રતીકને લઈને દર્શન લખ્યું છે. લો આ રહી તેમની કેટલીક પંક્તિઓ :

યાદ આયેંગે પ્રથમ પ્યાર કે ચુંબન કી તરહ..

જિક્ર જિસ દમ ભી છોડા ઉન કી ગલી મેં મેરા…

જાને શરમાએ ક્યાં યહ

ગાંવ કી દુલ્હન કી તરહ…

ઉંમરના કારણે નીરજ બીમાર રહે છે. દવાઓ ખાતાં રહે છે. તેઓ કહે છે : “મૈં તો બીમાર હી પૈદા હુઆ થા, ઈસ લિયે આજ ભી બીમાર હું…. મૈં તન સે ભોગી ઔર મન સે યોગી હૂં. ઈસ લિયે તન સે કષ્ટ હૈ લેકિન મન મુક્ત હૈં.”

તેઓ તેમની યાદગાર સ્મૃતિઓ વિશે પૂછવામાં આવે તો તેઓ કહે છે : “મને મારી પહેલી પત્ની યાદ આવે છે. તેનો હાસ્ય-પરિહાસવાળો સ્વભાવ મને યાદ આવે છે.”

અને ક્યારેક પૂછવામાં આવે તો તેમના પ્રેમ સંબંધોને પણ યાદ કરે છે. ખાસ કરીને તેમનો એક પહેલો પ્રેમ… ! અલબત્ત, પ્રેમની પરિભાષા કરતા તેઓ સ્પષ્ટ કહે છે : “પ્રેમ વાસના સે શુરૂ હોતા હૈં. હમારે શાસ્ત્રો મેં કામ ઔર કામાયની હૈં. પ્રેમ કહીં નહીં લિખા હૈં.”

આવું કહેવાની કોઈની હિંમત છે ખરી ?

એટલા જ માટે નીરજ એ નીરજ છે.

નીરજ માટે ખૂબીની વાત એ છે કે, ૯૨ વર્ષની વયે પણ તેમનું દિમાગ સ્વયં એક મોબાઈલ ડિરેક્ટરી છે. તેમને કમ સે કમ ૧૨૦૦ લોકોના ટેલિફોન નંબર યાદ છે. સેંકડો ફિલ્મી ગીત અને અગણિત કવિતાઓ લખ્યા બાદ પણ તેઓ કહે છે કે, મૈંને અભી અપની કાલજયી કી રચના નહીં લિખી. બસ, અબ યે શરીર થોડા સાથ દે દે તો અપની કાલજયી રચના લિખ લૂં.

આવી છે કવિ નીરજની વાતો.

એક ગ્રામ્ય પણ સુખી પરિવારમાં જન્મેલી યુવતી હતી. હજુ તો હમણાં જ તેણે યુવાનીનો ઊંબરો આળંગ્યો હતો. ઉંમર કરતાં તે વધુ પુખ્ત લાગતી હતી. કોણ જાણે કેમ પણ અચાનક જ તેના માતા-પિતાએ રમોનાને કોલેજ છોડાવી દીધી અને તેના માટે છોકરાઓ જોવાનું શરૂ કરી દેવામાં આવ્યું. નજીકના જ એક ઉપનગરનો તેના જ સમાજનો એક યુવક પસંદ કરવામાં આવ્યો એ યુવાનનું નામ વિશાલ.

વિશાલે રમોનાને જોઈ અને એણે તરત જ હા પાડી દીધી. રમોનાના પિતા સખ્ત સ્વભાવના હતા. તેમની મરજી સામે ઘરમાં કોઈનું કાંઈ ચાલતું નહીં. વિશાલના પરિવારવાળા જાન લઈને આવ્યા. વિશાલ ઘોડે ચઢી વરરાજા થઈને આવ્યો. ઉતાવળે ઉતાવળે જાણે કે ઘડિયા લગ્ન લેવાયા, સમાજના લોકોને પણ આશ્ચર્ય તો હતું જ રમોનાની ઉંમર થઈ ગઈ છે પણ આટલા વહેલા લગ્ન કેમ ?

લગ્ન બાદ વિશાલ રમોનાને ઘેર લઈ આવ્યો. રમોના થોડા જ દિવસોમાં સાસરિયા સાથે ભળી ગઈ. તે સુંદર પણ હતી અને વ્યવહારુ પણ હતી.

સમય વીતતો ગયો.

સુખી લગ્ન જીવનના ફળ રૂપે રમોનાએ એક પુત્રને જન્મ આપ્યો. પુત્રના જન્મ બાદ વિશાલને નજીકના એક શહેરમાં નોકરી મળી ગઈ. ઘરમાં બધાને લાગ્યું કે રમોના શુભ પગલાંની છે. રમોનાના આગમન બાદ ઘરમાં પુત્રજન્મ થયો અને તેના પતિને નોકરી પણ મળી ગઈ. થોડા દિવસો બાદ વિશાલે નજીકના શહેરમાં એક ઘર ભાડે લઈ લીધું, કેટલાક મહિનાઓ બાદ તે રમોનાને પણ તેડી ગયો જેથી ખાવા-પીવાની તકલીફ ના પડે. રમોના પણ હવે સંયુક્ત પરિવારમાંથી સ્વતંત્રતા મળતાં વધુ ખુશ દેખાવા લાગી. દિવસે વિશાલ નોકરીએ જતો અને સાંજે ઘેર આવતો.

એક દિવસ તબિયત ઠીક ના લાગતાં વિશાલ બપોરના સમયે જ રજા લઈ ઘેર આવી ગયો. બારણું ખુલ્લું હતું. પારણામાં સૂતેલું બાળક જોશજોશથી રડતું હતું પણ ઘરમાં કોઈ જણાતંુ નહોતું. વિશાલે આખું ઘર તપાસ્યું પણ ઘરમાં રમોના નહોતી. બાળક શાયદ ભૂખ્યું થયું હતું. વિશાલે બાથરૂમની પણ તપાસ કરી પરંતુ રમોના બાથરૂમમાં પણ નહોતી, એણે બાળકને પારણામાંથી બહાર કાઢી પોતાની છાતી સાથે ચીપકાવ્યું. થોડું પાણી પીવરાવ્યું. તેની પીઠ થપથપાવી, બાળક રડતું શાંત થઈ ગયું. વિશાલે ફરી બાળકને પારણામાં સુવરાવ્યું અને પારણું ઝુલાવ્યું.

રમોના હજુ ગુમ હતી.

અચાનક વિશાલના કાન પર રમોનાના ખડખડાટ હસવાનો અવાજ સંભળાયો. અવાજ મકાનના ધાબા પરથી આવી રહ્યો હતો. એને લાગ્યું કે રમોના મકાનની અગાશીમાં કોઈની સાથે વાતો કરી રહી છે. તે દબાતા પગલે ધાબા પર ગયો. રમોનાને ખબર નહોતી કે તેનો પતિ પગથિયામાં એક દીવાલની પાછળ ઊભો ઊભો વાત સાંભળી રહ્યો છે.

રમોના મોબાઈલ પર કોઈની સાથે વાતો કરી રહી હતી, તે બોલી રહી હતીઃ ‘ નીરજ, પિયર છોડે મહિનાઓ થઈ ગયા. પણ શું કરું ? હવે સંસારની પળોજણમાં પડી ગઈ છું. તને મળવા આવવાનું મન તો ઘણું થાય છે પણ શું કરું ? પપ્પાએ મને પરણાવી દીધી. હું તો આજે પણ તને જ યાદ કરું છું. તું જ મારો પહેલો પ્રેમ રહ્યો છે. તું હવે મારો ઈન્તજાર ના કર. ક્યારેક આવીશ તો તને મળ્યા વગર પાછી નહીં આવું.’

દીવાલના આડશમાં પગથિયાં પર ઊભેલો વિશાલ તો રમોનાની વાતો સાંભળી સ્તબ્ધ થઈ ગયો. એણે ખ્યાલ આવી ગયો કે રમોના મને પરણી એ પહેલાં તેનો કોઈ અફેર હતો અને હજુ તે તેના અફેરને ભૂલી નથી. તે હવે વધુ સાંભળી શકે તેમ નહોતો. ક્રોધથી ધૂંવાંપૂવાં થતાં તે ચૂપચાપ નીચે ઊતરી ગયો.

થોડી વાર બાદ રમોના ધાબા પરથી નીચે આવી. પતિને અચાનક ઘરમાં આવેલો જોઈ તે થોડી સહેમી તો ગઈ. પતિ વિશાળ બાળકના પારણાને ઝુલાવી રહ્યો હતો. પતિને જોઈ તે બોલીઃ ‘અરે વિશાલ! તમે ક્યારે આવ્યા ? મને તો ખબર જ ના પડી. તબિયત તો સારી છે ને ?’

‘હું ધાબા પર ગઈ હતી. એક બિલાડી ઘરમાં ઘૂસી ગઈ હતી, તેને ભગાવવા ઉપર ગઈ હતી’: રમોના તેના હાથમાં રાખેલો મોબાઈલ છુપાવવાનો પ્રયાસ કરતાં બોલી.

વિશાલે કહ્યું: ‘મેં તો તને કાંઈ પૂછયું જ નથી.’

રમોના અપરાધભાવ અનુભવતાં સીધી રસોડામાં જતી રહી. મોબાઈલ એક ખૂણામાં મૂકી દીધો અને વિશાલ માટે ચા બનાવવામાં પરોવાઈ ગઈ આખો દિવસ રમોના અને વિશાલ વચ્ચે ભાગ્યે જ કોઈ વાત થઈ. વિશાલ એક ટેબ્લેટ લઈ તેના શયનખંડમાં સૂઈ ગયો.

સાંજ પડતાં રમોનાએ પૂછયું: ‘શું રસોઈ બનાવું?’

રમોનાએ પણ વધુ ચર્ચા કરવાનું ટાળી વિશાલને ગમતી રસોઈ બનાવી, જમવાનું પીરસ્યું. વિશાલે ચૂપચાપ જમી લીધું. જમ્યા પછી વિશાલને ટેલિવિઝન પર તેની મનગમતી સિરિયલ જોવાની ટેવ હતી. આજે તેણે એવુું કાંઈ ના કર્યું. બંધ ટીવી સામે તે બેસી જ રહ્યો. સૂતાં પહેલાં બંનેેએ આખો દિવસ શું કર્યું તેની વાતો કરતાં. આજે એવું કાંઈ જ ના થયું. રાત્રે પલંગમાં પણ વિશાલ પડખું ફેરવીને સૂઈ ગયો. રમોનાને ખ્યાલ આવી ગયો કે કાંઈક તો ગરબડ છે જ. ‘શું વાત છે’ એવું પૂછવાની તેની હિંમત નહોતી.

આવું બીજા દિવસે પણ પુનરાવર્તન થયું. વિશાલ ના તે રમોનાને લડયો કે ના તો ઝઘડયો. એ ચૂપચાપ નોકરીએ જતો રહ્યો. રમોના આખો દિવસ વિચારશૂન્ય થઈ પડી રહી. આવું એક દિવસ થયું. બીજા દિવસે થયું. પૂરા દસ દિવસ સુધી ચાલ્યું. વિશાલે પણ જોયું કે, રમોનામાં કાંઈ પરિવર્તન દેખાય છે. એ દુબળી થવા લાગી હતી. તે અશક્ત જણાતી હતી. કેટલાક દિવસોથી રમોના વિશાલને જમવાનું પીરસતી અને તેણે અગાઉ જમી લીધું છે તેવું કહેતી.

એક સાંજની વાત છે.

વિશાલ નોકરીએથી ઘેર આવ્યો. તેના દીમાગમાં હજુ રમોનાની ધાબા પરની વાત હજુ ગૂંજતી હતી. આજે પણ વિશાલ કાંઈ બોલ્યા ચાલ્યા વિના જમવા બેઠો. જમી લીધું. રાત પડી. આજે પણ વિશાલે ટી.વી. પર કોઈ શ્રેણી નિહાળી નહીં. ચૂપચાપ રમોનાએ બાળકને ઊંઘાડી દીધું.

રાત આગળ વધવા લાગે તે પહેલાં રમોનાએ તેના પતિને કહ્યું: ‘થોડીક ક્ષણો મને આપો.’

‘એક મિનિટ હું આવું છું’ એમ કહી રમોના રસોડામાં ગઈ. તે પાછી આવી ત્યારે તેના હાથમાં ધારદાર ચાકુ હતું.

વિશાલ ગભરાઈ ગયો.

તે કાંઈ બોલે તે પહેલાં રમોનાએ પોતાની હથેળીમાં ચાકુ ઘુસાડી દીધું, તેના હાથમાંથી લોહી વહેવા લાગ્યું.

વિશાલ ચોંકી જતાં બોલ્યોઃ ‘આ શું કર્યું ?’

રમોના બોલીઃ ‘હું આ પીડા સહન કરી શકું છું પણ તમારું મૌન સહન કરી શકતી નથી.’

રમોના બોલીઃ ‘મને એનો તો વાંધો છે. હું જાણું છું કે તમે મારો ભૂતકાળ જાણી ચુક્યા છો. તમે મને મારતા કેમ નથી? મને કાપી નાંખતા કેમ નથી? મારી એ અપરિપક્વતા હતી. એક સમયે મેં મારી ઉંમર સમજ કરેલી ભૂલ હતી. પણ તમારા મૌનની આગમાં હું સળગી રહી છું. મને માફ કરી દો. પ્લીઝ!

અને રમોનાના હાથમાંથી લોહી અને આંખોમાંથી આંસુ વહેવા લાગ્યા. વિશાલ પણ રડી પડયો. એણે તાત્કાલિક એના હાથે રૂમાલ બાંધી દીધો. તત્કાળ તેને તબીબી સારવાર આપવામાં આવી. રમોના બચી ગઈ.

એ દિવસ પછી રમોનાએ એના ભૂતકાળને કાયમ માટે ભુલાવી દીધો. વિશાલે પણ રમોનાને માફ કરી દીધી. પશ્ચાતાપની આગમાં બળીને રમોના ફરી કંચન શુદ્ધ થઈ. ત્યાર પછી વિશાલે કદીયે રમોનાને કાંઈ પૂછયું નહીં. અને એના ભૂતકાળનો કોઈ અફસોસ પણ રાખ્યો નહીં. તેમનું દાંપત્ય જીવન પણ બચી ગયું.

કેટલીક વાર ક્રોધ કરતાં મૌન વધુ શક્તિશાળી સાબિત થાય છે! ક્રોધ કરતાં મૌન, પસ્તાવો, ભૂલોનો એકરાર અને ક્ષમાથી ઘણા પ્રશ્નો હલ થઈ શકે છે. ક્ષમા માંગતાં અને ક્ષમા આપતા શીખો.

વિશ્વ વિખ્યાત ઓક્સફર્ડ યુનિવર્સિટીના ૯૦૦ વર્ષના ઈતિહાસમાં પહેલી જ વાર એક મહિલા તે યુનિવર્સિટીના વાઈસ ચોન્સેલર બન્યાં છે.

તેમનું નામ લુઈઝ રિચર્ડસન.

ઈંગ્લેન્ડમાં આવેલી ઓક્સફર્ડ યુનિવર્સિટી અંગ્રેજી ભાષા બોલતા વિશ્વની સૌથી જૂની યુનિવર્સિટી છે. લુઈઝ રિચર્ડસન જાન્યુઆરી મહિનામાં જ તેમનો પદ કાર્યભાર સંભાળી રહ્યા છે. આજે આખું વિશ્વ આતંકવાદના ઓછાયા હેઠળ જીવી રહ્યું છે ત્યારે ખૂબી એ વાતની છે કે લુઈઝ રિચર્ડસન’ટેરર એક્સપર્ટ’ છે. વિશ્વભરમાં ફેલાયેલ આતંકવાદ પર અભ્યાસ કરનાર લુઈઝ આતંકવાદના વિષયના નિષ્ણાત સ્કોલર છે. તેમણે લખેલા અનેક પુસ્તકો પૈકી એક પુસ્તક જેે સૌથી વધુ જાણીતું છે. તેનું શીર્ષક છે : ‘વોટ ટેરરિસ્ટ વોન્ટ : અંડર સ્ટેન્ડિંગ ધી એનિમી, કંટેઈનિંગ ધી થ્રેટ.’

૫૭ વર્ષની વયના લુઈઝ રિચર્ડસન અનેક પુરસ્કારો પ્રાપ્ત કરી ચૂક્યાં છે.

લુઈઝ રિચર્ડસનનો જન્મ આયર્લેન્ડમાં થયો હતો. તેમના પિતા પણ આતંકવાદના વિષય પરના રાજનીતિ શાસ્ત્રના નિષ્ણાત હતા. તેમનું બચપણ ટ્રેમોર ખાતે વીત્યું હતું. તેઓ સાત ભાઈ-બહેનો પૈકીના એક હતા. તેમના પિતાનંુ નામ આર્થર અને માતાનું નામ જુલી છે. ડબલીનની ટ્રિનિટી કોલેજ ખાતે અભ્યાસ કરી તેમણે બી.એડ્.ની ડિગ્રી લીધી હતી. ૧૯૮૨માં તેમણે એમ.એ.ની ડિગ્રી લીધી હતી.

૧૯૭૭માં અમેરિકાની યુનિવર્સિટી ઓફ કેલિફોર્નિયામાં ભણવા માટે તેમને રોટરી સ્કોલરશીપ મળી હતી તે પછી તેમણે સેંટ એન્ડ્રયૂઝ અને હાવર્ડ યુનિવર્સિટી દ્વારા આતંકવાદ પર અભ્યાસ કરી પોલિટિકલ સાયન્સમાં એમ.એ.ની ડિગ્રી અપગ્રેડ કરી હતી. તેમના આ અભ્યાસમાં આંતરરાષ્ટ્રીય સલામતી અને અમેરિકા તથા બીજા દેશોની કમ્પેરેટિવ ફોરેન પોલિસીનો વિષય પણ આવી જતો હતો. ૧૯૮૯માં તેમણે પીએચ.ડી.ની ડિગ્રી પણ હાંસલ કરી હતી.

આ સમયગાળા દરમિયાન તેમણે બધા મળીને કુલ આઠ વર્ષ સુધી ભણાવવાનું કામ પણ કર્યું હતું. અમેરિકાના હાવર્ડ યુનિવર્સિટીના બીજા કેટલાયે વહીવટી વિભાગોનું તેમણે નેતૃત્વ કર્યું હતું. અલબત્ત, તેમનું મુખ્ય લક્ષ્ય તો આતંકવાદનો અભ્યાસ જ હતું. ટેરરિસ્ટ મૂવમેન્ટ ઈન ઈન્ટરનેશનલ રિલેશન્સના પરના તેમના અભ્યાસ અને શિક્ષણના કારણે તેમને હાવર્ડ યુનિવર્સિટી તરફથી લેવનસન પ્રાઈઝ મળ્યું હતું. એ જ રીતે અમેરિકન પોલિટિકલ સાયન્સ એસોસિએશન તરફથી શ્રેષ્ઠ શિક્ષણ કાર્ય માટે પણ તેમને ‘એબ્રામસન એવોર્ડ’ એનાયત થયો હતો.

૨૦૦૯માં યુનિવર્સિટી ઓફ સેંટ એન્ડ્રયુઝમાં પ્રિન્સિપાલ તરીકે તેમની નિમણૂક થઈ હતી.

અમેરિકામાં ન્યૂયોર્ક ખાતેના વર્લ્ડ ટ્રેડ સેન્ટર પર નાઈન ઈલેવનના આતંકી હુમલા બાદ તેમણે આતંકવાદ પર વૈજ્ઞાાનિક અભ્યાસ કરી ‘વોટ ટેરરિસ્ટ વોન્ટ’ નામનું પુસ્તક લખ્યું હતું. આ સિવાય તેમણે લખેલાં અન્ય પુસ્તકોમાં ‘વ્હેન એલાઈઝ ડિફટઃ એંગ્લો- અમેરિકન રિલેશન્સ ઈન ધી સુએઝ એન્ડ ફોકલેન્ડ ક્રાઈસીસ’, ‘ધી રૂટ્સ ઓફ ટેરરિઝમ’ અને ‘ડેમોક્રસી એન્ડ કાઉન્ટર ટેરરિઝમ : લેસન ફ્રોમ ધી પાસ્ટ’નો સમાવેશ થાય છે.

૨૦૦૧થી ૨૦૦૮ દરમિયાન તેમણે ૩૦૦થી વધુ પ્રવચનો ટેરરિઝમ પર આપ્યા. અમેરિકાની સેનેટને પણ તેમણે સંબોધી. ૨૦૦૯માં તેમને ધી ટ્રીનિટી કોલેજ ડબલીન એલ્યુમની એવોર્ડ પ્રાપ્ત થયો. ૨૦૧૦માં તેઓ ફ્ેલો ઓફ ધી રોયલ સોસાયટી ઓફ એડીનબરો તરીકે પસંદગી પામ્યા. ૨૦૧૩માં મોસ્કો સ્ટેટ ઈન્સ્ટિટયૂટ ઓફ ઈન્ટરનેશનલ રિલેશન્સ ડોક્ટરેટની માનદ્ ડિગ્રી આપી.

હવે તેઓ ઈંગ્લેન્ડની ખ્યાતનામ ઓક્સફર્ડ યુનિવર્સિટીના વાઈસ ચાન્સેલર બન્યાં છે.

તેઓ કહે છે : અમેરિકામાં જ્યારે નાઈલ ઈલેવનનો આતંકવાદી હુમલો થયો ત્યારે અમેરિકનોએ વધુ પડતી તીવ્ર પ્રતિક્રિયા આપી હતી. તેનું એક કારણ એ હતું કે આ પ્રકારના હિંસક કટ્ટરતાનો તેમને પહેલો અનુભવ હતો. અલકાયદાના ચાર ઉતારુઓએ અમેરિકન ઉતારુ વિમાનોના અપહરણ કરી વર્લ્ડ ટ્રેડ સેન્ટર સાથે અથડાઈ ૩,૦૦૦ લોકોનાં મોત નીપજાવ્યા હતા. તેની સામે આવા હુમલા વખતે બ્રિટિશરો આયરીશ આતંકવાદનો સામનો કરતી વખતે વધુ સ્થિતિ સ્થાપક- લચક વૃત્તિવાળા રહ્યા છે. આતંકવાદની ઘટનાઓ મનોવૈજ્ઞાાનિક પ્રતિક્રિયાઓે વધુ ઉત્પન્ન કરે છે. આતંકવાદની ઘટનાઓ આવી સાયકોલોજિકલ ઈમ્પેક્ટ ઊભી કરવા માટે જ થાય છે.

તેઓ કહે છે : ‘કોમ્બાટિંગ સાયકોલોજિકલ ઈમ્પેક્ટ ઓફ ટેરર ઈઝ ધી બેસ્ટ કાઉન્ટર મેજર’. યુનિવર્સિટીઓ અને કટ્ટરવાદ વચ્ચે કોઈ સીધી કડી હોવાની વાતનો તેમણે ઈન્કાર કરે છે પણ સાથે સાથે તેઓ એમ પણ કહે છે કે હિંસક કટ્ટરવાદીઓ મોટે ભાગે યુવાનો જ વધુ હોય છે. એમાંયે યુવતીઓ કરતાં યુવકો વધુ અને ક્યારેક તેઓ યુનિવર્સિટીઓમાં ભેગા થાય છે. એક ગ્રેજ્યુએટને જોબ નથી મળતી ત્યારે તે બીજું વિચારતો થાય છે. આજના સમયમાં કટ્ટરવાદને નાથવા યુનિવર્સિટીઓ મહત્ત્વપૂર્ણ રોલ ભજવી શકે છે. યુનિવર્સિટીઓ તેમના વિદ્યાર્થીઓને આતંકવાદ અને તેથી પેદા થતી સમસ્યાઓ અંગે યોગ્ય જ્ઞાાન આપી શકે. ઉદ્દામવાદને નષ્ટ કરવા માટે શિક્ષણ જ શ્રેષ્ઠ એન્ટીડોટ- ઉપાય છે.

શ્રીમતી લુઈઝ રિચર્ડસનની વાત સાચી છે. પાકિસ્તાનમાં રહેલા જૈશ-એ- મોહંમદ જેવા આતંકવાદી સંગઠનો અશિક્ષિત અને ગરીબ યુવાનોને ગુમરાહ કરી સ્યૂસાઈડ બોમ્બર બનાવી ભારતમાં ધકેલી દે છે. આ યુવાનોને શિક્ષણ અને જોબ મળી હોત તો તેઓ આતંકવાદી બનવાનું પસંદ ના કરત.

જે ઓક્સફર્ડ યુનિવર્સિટીમાં લુઈસ રિચર્ડસન વાઈસ ચાન્સેલર તરીકે નીમાયા છે. તેના ચાન્સેલર ક્રીસ પેટન છે. તેઓ કહે છેઃ પ્રો. રિચર્ડસન અમારી યુનિવર્સિટીના વાઈસ ચાન્સેલર તરીકે આવી રહ્યા છે. તેનો અમને આનંદ છે. ઓક્સફર્ડએ વિશ્વની મહાન યુનિવર્સિટીઓ પૈકીની એક છે. શ્રીમતી રિચર્ડસનની ખ્યાતિ બંને પાર છે.શ્રીમતી રિચર્ડસન કહે છેઃ ઓક્સફર્ડ યુનિવર્સિટી દેશભરની યુનિવર્સિટીઓમાં શિક્ષણ અને સંશોધનની બાબતમાં ટોચના સ્થાને હોય તે મારી અગ્રતા હશે. હું ખાતરી આપું છે કે દરેક યુવાન માટે ઓક્સફર્ડ યુનિવર્સિટી એક લોહચુંબક સાબિત થશે, પછી તેઓ અહીં ભણવા માટે ક્યાંયથી પણ આવતા હોય. દરેક ટેલેન્ટેડ વ્યક્તિ દરેક મહત્ત્વાકાંક્ષી વ્યક્તિ ભણાવવા અને સંશોધન માટે ઓક્સફર્ડ આવે તેવું અમે ઈચ્છીએ છીએ.’

ગુલાબો.

સરસ નામ છે, પરંતુ તેનું અસલી નામ ધનવંતરિ છે. તે રાજસ્થાનના કાલબેલિયા એટલે વિચરતી જાતિના સપેરા (મદારી) પરિવારમાં જન્મી છે. ૧૯૬૦માં જન્મેલી ધનવંતરિને ગુલાબો નામ એના પિતાએ આપેલું છે. જન્મના એક કલાક બાદ જ એના પરિવારે ગુલાબોને ધુત્કારી દીધી હતી, પણ એક નિઃસંતાન આન્ટીએ ગુલાબોને ગોદ લઈ લીધી. ગુલાબોનું બચપણ માતા-પિતાની ઉપેક્ષા અને આર્િથક તંગીમાં જ ગુજર્યું.

સપેરા પરિવારમાંથી આવતી હોવાથી ગુલાબો બચપણથી જ સાપ વચ્ચે ખેલતી-કૂદતી મોટી થઈ. ઘરમાં સાપ અને બીન રહેતાં હતાં. બચપણથી જ તે બીનની ધૂન પર નાચતાં શીખી ગઈ.

હવે તે યુવાન બની. યુવાની ખીલી ઊઠતાં જ તેના સપેરા નૃત્યમાં નિખાર આવવા લાગ્યો. નૃત્ય દરમિયાન તેને દેહની અત્યંત સુંદર અંગભંગીમાઓના કારણે તે લોકોના આકર્ષણનું કેન્દ્ર બની ગઈ. ૧૨ વર્ષની ઉંમરે ગુલાબોએ અજમેર જિલ્લાના પુષ્કરમાં આયોજિત ઊંટ મહોત્સવમાં ભાગ લીધો. હજારો દેશી-વિદેશી પર્યટકો સામે તેણે કાલબેલિયા નૃત્ય કરી પોતાની પરંપરાગત કળાનું પ્રદર્શન કર્યું. રાજસ્થાન પર્યટક વિભાગ તરફથી કરવામાં આવેલા ભારે પ્રયાસો બાદ એને ઘરવાળાઓએ સ્ટેજ પરફોર્મન્સની અનુમતી આપી હતી.

પુષ્કરમાં પોતાનો જાદુ બિછાવ્યા બાદ પોતાની નૃત્યકળામાં તેણે પાછું વળીને જોયું નહીં. પુષ્કરની સફળતા બાદ તે જયપુર, દિલ્હી અને તે પછી દુનિયાના તમામ મોટા દેશોમાં એણે તેના કાલબેલિયા ડાન્સથી લોકોને મંત્રમુગ્ધ કરી દીધા.

આ દરમિયાન ૧૯૮૬માં તે વખતના વડા પ્રધાન રાજીવ ગાંધીએ વિદેશોમાં ભારતની છબી સુંદર બનાવવાના હેતુથી ફેસ્ટિવલ ઓફ ઈન્ડિયા સિરીઝ શરૂ કરી હતી. ગુલાબોને આ શ્રેણીમાં ભાગ લેવા નિમંત્રણ મળ્યું. ગુલાબોએ વિદેશમાં ભારતના પરંપરાગત કાલબેલિયા ડાન્સને રજૂ કરી રાજીવ ગાંધી અને સોનિયા ગાંધીનું દિલ પણ જીતી લીધું. એ પછી રાજીવ ગાંધી ગુલાબોને પોતાની બહેન જેવો આદર આપવા લાગ્યા હતા.

હવે ગુલાબોનાં લગ્ન થઈ ગયાં. એ સોહનનાથ નામના એક વ્યક્તિ સાથે પરણી ગઈ. સોહનનાથ કાલબેલિયા સમુદાયમાંથી આવતા નહોતા, પરંતુ પાછળથી તેઓ કાલબેલિયા પરિવારમાં સામેલ થઈ ગયા. લગ્ન બાદ ગુલાબો અને સોહનનાથ જયપુર આવીને શાસ્ત્રીનગરમાં રહેવા લાગ્યા.

દુનિયાભરમાં ડાન્સ પરફોર્મન્સ આપવાના કારણે ગુલાબો પાસે હવે પૈસા અને પ્રતિષ્ઠા બેઉ હતા. ગુલાબો પાસે વધુ ધન આવતાં તેણે જયપુરમાં સીકર રોડ સ્થિત નીંદડ-જયરામપુરા રોડ પર જમીન ખરીદી અને તે જમીન પર એક ફાર્મહાઉસ પણ બાંધ્યું.

સમયાંતરે ગુલાબો પાંચ બાળકોની માતા પણ બની. તેમાંના એક પુત્રનું નામ ભવાની સિંહ.

ગુલાબોને હવે રિયાલિટી શો બિગ બોસના પાંચમા સત્રમાં ભાગ લેવા નિમંત્રણ મળ્યું. ફિલ્મ અભિનેતા સંજય દત્ત આ શોના યજમાન હતા. આ શો ૨ ઓક્ટોબર, ૨૦૧૧થી ૭ જાન્યુઆરી, ૨૦૧૨ સુધી ચાલ્યો. આ દરમિયાન ગુલાબો ફરી એકવાર લાઈમલાઈટમાં આવી ગઈ. એ પછી ગુલાબો માત્ર રાજસ્થાનની જ નહીં, પરંતુ દેશભરના નૃત્ય કલાકારો માટે એક રોલ મોડેલ બની ગઈ. તે ઈન્ટરનેશનલ કલ્ચર એન્ડ મ્યુઝિક ર્સિકટનો એક ભાગ પણ બની ગઈ. પાછલા દિવસોમાં રાજસ્થાનની બહુર્ચિચત ભંવરીદેવીની જિંદગી પર બનેલી એક ફિલ્મમાં તેણે એક આઈટમ નૃત્ય પણ કર્યું. તેની સાથે તેની ત્રણ પુત્રીઓએ પણ નૃત્ય કળા પ્રર્દિશત કરી. ગુલાબો પ્રતિ વર્ષ ડેન્માર્કના કોપનહેગનમાં બાળકોને નૃત્ય શીખવવા પણ જવા લાગી. ગુલાબોના નૃત્યમાં વીજળી જેવી તેજી અને શરીરમાં ગજબની લચક છે.

ગુલાબોની કારકિર્દી પરાકાષ્ટાએ હતી ત્યાં જ એક ઘટના ઘટી.

તા. ૩૧ ઓગસ્ટની વાત છે. રાતના ૧૨ વાગે જયપુર પોલીસ કમિશનર જંગા શ્રીનિવાસ તેમના બેડરૂમમાં સૂઈ જવાની તૈયારી કરતા હતા ત્યાં જ તેમના મોબાઈલ ફોનની ઘંટડી વાગી. કોઈ અજાણ્યા માણસે કહ્યું, “સર, જયપુરમાં એક જાણીતી મહિલાના ફાર્મહાઉસ પર રેવ પાર્ટી ચાલી રહી છે.”

અજાણ્યા શખસે પોલીસ કમિશનરને કહ્યું : જયપુરના સીકર રોડથી નીકળતી નીંદડ જયરામપુરા રોડ પરના ફાર્મહાઉસ પર પાર્ટી ચાલી રહી છે.

પોલીસ કમિશનરે તાબડતોબ પાંચ ઉચ્ચ અધિકારીઓને રાત્રે જ ઘરે બોલાવ્યા. રાત્રે દોઢ વાગે બધા અધિકારીઓ પોલીસ કમિશનરના ઘરે પહોંચી ગયા. તેમણે નીંદડ જયરામપુરા રોડ પરના ફાર્મહાઉસ પર તાત્કાલિક દરોડો પાડવા સૂચના આપી. પાંચ અધિકારીઓએ ૭૦-૭૫ પોલીસ કર્મીઓની એક ટીમ બનાવી. રાતના ત્રણ વાગે જુદી જુદી ગાડીઓમાં પોલીસ એ રોડ પરનાં તમામ ફાર્મહાઉસો તપાસવા લાગી. છેવટે તેમને એક ફાર્મહાઉસની અંદર કેટલીક ગાડીઓ પડેલી જણાઈ. અંદરથી મોટા અવાજે વાગતા સંગીતનો ધ્વનિ છેક બહાર સુધી સંભળાતો હતો.

પોલીસના ૭૦થી વધુ જવાનોએ આ ફાર્મહાઉસને ઘેરી લીધું. બારણું ખટખટાવ્યું. અધિકારીએ અંદરના મેઈન હોલમાં પહોંચ્યા તો તેઓ દંગ રહી ગયા. અંદર ડીજેની ધૂન પર ૨૦થી વધુ યુવક-યુવતીઓ નશામાં મસ્ત બની ડાન્સ કરી રહ્યાં હતાં. પોલીસને જોઈ યુવક-યુવતીઓ ભાગવા લાગ્યા. પોલીસે તે તમામ ૨૬ જણને પકડી લીધાં. પોલીસે ઘટનાસ્થળેથી શરાબની બાટલીઓ, ચરસ, ગાંજો, એનર્જી ડ્રિંક્સ, શક્તિવર્ધક દવાઓ તથા નશીલી ડ્રગ્સ અને ઇન્જેક્શન્સ કબજે કર્યાં. દેખીતી રીતે જ આ રેવ પાર્ટી હતી. ૧૩ જેટલી હાઈપાવર બાઈક્સ પણ જપ્ત કરી.

પોલીસ બધા યુવક-યુવતીઓની ધરપકડ કરી હરપાડા પોલીસ સ્ટેશને લઈ ગઈ. એડિશનલ ડીસીપીએ પૂછપરછ શરૂ કરી તો એક વાત સાંભળી તેમને ઝટકો લાગ્યો. એ ફાર્મહાઉસ વિખ્યાત નૃત્યાંગના ગુલાબોનું હતું. ગુલાબો દેશભરમાં કાલબેલિયા ડાન્સથી પ્રતિષ્ઠા પામેલી પ્રતિષ્ઠિત નર્તકી હતી. આ રેવ પાર્ટીમાં ગુલાબો તો નહોતી, પરંતુ તેની માતાની જાણ બહાર તેના પુત્ર ભવાની સિંહે આ રેવ પાર્ટીનું આયોજન કર્યું હતું. પોલીસે તે તમામને પૂછપરછ માટે કસ્ટડીમાં મોકલી આપ્યા. તેમાં ગુલાબોનો પુત્ર ભવાની સિંહ પણ હતો.

પોલીસે તપાસ કરી તો રેવ પાર્ટીની રાત્રે ગુલાબો જયપુરમાં નહોતી. તે એના ભાઈને રાખી બાંધવા પુષ્કર ગયેલી હતી. પોલીસે ગુલાબો સાથે રાત્રે જ ફોન પર પૂછપરછ કરી. ગુલાબોએ કહ્યું : “હા, ભવાની મારો પુત્ર છે. એણે એના કોઈ મિત્રની બર્થડે માટે ફાર્મહાઉસમાં તેની ઉજવણીની વાત મને કહી હતી. મેં એને જલદી ઘરે પહોંચી જવા કહ્યું હતું, પરંતુ તેણે રેવ પાર્ટીનું આયોજન કર્યું હતું તે વાત તેણે મારાથી છુપાવી હતી. તે મારી સાથે જૂઠું બોલ્યો. એણે ભૂલ કરી છે તો એને સજા મળવી જ જોઈએ ?

ગુલાબોનું આ વિધાન ફિલ્મ ‘મધર ઇન્ડિયા’ના છેલ્લા દૃશ્યની યાદ અપાવે છે જ્યાં એક માતા ગામની દીકરીને ઉઠાવી જતા પોતાના પ્રિય પુત્રને જાતે જ ગોળી મારી દે છે. જિંદગીભર પરિશ્રમ કમાયેલી ગુલાબોની શૌહરતને એક બગડેલા પુત્રએ એક ભૂલ કરી ખતમ કરી નાખી. ગુલાબો આજકાલ આઘાતમાં છે અને આ આઘાતમાંથી બહાર આવતાં સમય લાગશે.

And what is it that compels us to collect the specific things we`ve chosen to collect dissertation writing help.

એનું નામ સ્મિતા.

સ્મિતા બેંગલુરુની એક આઈ.ટી. કંપનીમાં જોબ કરતી હતી. તે કુંવારી હતી અને અત્યંત સુંદર પણ હતી. આઈટી કંપનીનો માલિક સુમન ત્રેહાન અવારનવાર બેંગલુરુના એક મંદિરમાં દર્શન કરવા જતો હતો. તે ર્ધાિમક વિચારવાળો વ્યક્તિ હતો. મંદિરમાં દર્શન કરવા જતી વખતે ઓફિસમાંથી સ્ટાફની એક- બે વ્યક્તિઓને સાથે લઈ જતો હતો. આજે તેની સાથે ધ્વનિ અને સ્મિતા પણ સાથે હતા.

સુમન ત્રેહાને રસ્તામાં એક પેટ્રોલપંપ પર કાર ઊભી રાખી. સાંજના ૬ વાગી ચૂક્યા હતા. પેટ્રોલની ટેંક ફુલ કરાવ્યા બાદ તેણે પેમેેન્ટ કરવા માટે કારના બારીનો કાચ નીચે ઉતાર્યો. એટલામાં જ બે મોટર બાઈક સવારો તેની તરફ ધસી આવ્યા. તેમની પાસે પાંચ લિટરનો એક કેરબો હતો. બાઈકસવાર પૈકી એકે ઝડપથી કેરબામાં ભરેલું પ્રવાહી કારની બારીમાં ફેંક્યું.

સુમન ત્રેહાન કાંપી ઊઠયા. કારમાં તેમની ઉપર તથા અંદર બેઠેલી યુવતીઓ પર તેજાબ ફેંકવામાં આવ્યો હતો. બાઈકસવારો ભાગી ગયા. સુમન ત્રેહાન, ધ્વનિ અને સ્મિતા દાઝી ગયા હતા. તેઓ ચીસો પાડતા કારમાંથી બહાર નીકળી આવ્યા. આ ઘટનાથી પેટ્રોલપંપ પર ધમાલ મચી ગઈ. પોલીસને જાણ કરવામાં આવી. તરત જ પોલીસ આવી ગઈ. પોલીસે ત્રણેય દાઝેલાંઓને હોસ્પિટલમાં દાખલ કરી દીધાં. સૌથી વધુ સુમન ત્રેહાન અને સ્મિતા દાઝી ગયા હતા. ધ્વનિ પાછલી સીટમાં બેઠેલી હોઈ ઓછું દાઝી હતી.

પોલીસે તપાસ શરૂ કરી. પેટ્રોલપંપ પર લગાડવામાં આવેલા સીસીટીવી ફૂટેજનું નિરીક્ષણ કર્યું. પોલીસે સ્મિતાનું, ધ્વનિનું અને સુમન ત્રેહાનનું બયાન લીધું. તેમની વાતચીત પરથી લાગ્યું કે તેજાબ ફેંકવાવાળા બે યુવકો પૈકી એક યુવક સુમન ત્રેહાનની કંપનીમાં જ જોબ કરતો હતો અને તે સ્મિતાનો બોયફ્રેન્ડ કિશોર હોવાનું મનાતું હતું. પોલીસ તપાસમાં માલૂમ પડયું કે, કિશોર સ્મિતાના એકતરફી પ્રેમમાં હતો. એણે અનેેક વાર સ્મિતાને પ્રપોઝ કર્યું હતું પરંતુ સ્મિતાને કિશોર ગમતો નહોતો. સ્મિતાએ કિશોર વિરુદ્ધ બોસને ફરિયાદ કરતાં સુમન ત્રેહાને કિશોરને નોકરીમાંથી કાઢી મૂક્યો હતો. આ કારણથી બદલો લેવા કિશોરે આ કામ કર્યું હોવાનું લાગતું હતું.

પોલીસે કિશોરને શોધી કાઢયો. કિશોરે કહ્યું, ‘હા, હું સ્મિતાને પ્રેમ કરતો હતો. મારો પ્રેમ એકતરફી હતો પણ મેં તેજાબ ફેંકવાનું કામ કર્યું નથી. હું આજે ય સ્મિતાને પ્રેમ કરું છું. જેને હું ચાહતો હોઉં તેની પર તેજાબ કેવી રીતે ફેંકી શકું ?’

પોેલીસે તપાસ કરી તો ખબર પડી કે જે દિવસે સાંજે તેજાબ ફેંકાયો તે સાજે બેંગલુરુની બીજી એક ફેક્ટરીમાં ફરજ પર હાજર હતો. લાંબી પૂછપરછ કરતાં પોલીસને કિશોર બેકસૂર લાગ્યો. તેની પ્રેમની ભાષામાં પ્રેમ જ હતો. નફરત કે બદલો લેવાની ભાવના નહોતી. પોલીસે કિશોરને ઘેર જવા દીધો.

આ વાતને દિવસો વીત્યા.

એક દિવસે એક બાતમીદાર પોલીસને ખબર આપી કે સુમન ત્રેહાનની કારમાં સુમન ત્રેહાન, સ્મિતા અને ધ્વનિ પર તેજાબ ફેંકવાનું કામ હરદીપ નામના એક શખસે કર્યું છે. સાથે તેનો એક મિત્ર પણ હતો. દારૂના નશામાં હરદીપ કોઈની આગળ તેના કરતૂતો વિશે બોલી ગયો હતો અને અત્યાર સુધી પોલીસના સકંજામાં ના આવવા બદલ ગર્વ અનુભવતો હતો.

બાતમીના આધારે પોલીસ હરદીપના ઘેર પહોંચી ગઈ. પોલીસે હરદીપને પોલીસ સ્ટેશને લઈ આવી. તપાસ કરતાં માલૂમ પડયું કે, હરદીપ બેંગલુરુમાં એક નશામુક્તિ સંસ્થા ચલાવતો હતો. શરૂઆતમાં તો તેણે આનાકાની કરી પરંતુ થર્ડ ડિગ્રીનો અમલ કરતાં હરદીપે કબૂલ કર્યું કે, ‘હા મેં જ મારા મિત્રની મદદથી સુમન ત્રેહાનની કારમાં તેજાબ ફેંકયો હતો.’

હરદીપે કહ્યું: ‘મારું નિશાન ના તો સ્મિતા હતી કે ના તો ધ્વનિ.’

હરદીપ બોલ્યોઃ ‘મારું નિશાન એક માત્ર સુમન ત્રેહાન હતો.

હરદીપ બોલ્યોઃ ‘હું એક નશામુક્તિ કેન્દ્ર ચલાવું છું. એક દિવસે એક યુવતી મારા કેન્દ્ર પર આવી. તેની ફરિયાદ હતી કે તેનો પતિ શરાબની લતે ચડી ગયો છે એ એના પતિને શરાબમાંની લતમાંથી છોડાવવા માગતી હતી. એ મારી મદદ ચાહતી હતી. એ છોકરી અત્યંત ખૂબસૂરત હતી.’

હરદીપે કહ્યું: ‘ધ્વનિ.’

‘ઓહ !’ પોલીસે પૂછયું: ‘પછી શું થયું ?’

હરદીપ બોલ્યોઃ ‘ધ્વનિ પરિણીત હતી પણ અત્યંત સુંદર હોઈ મને ગમી ગઈ હતી. તે મારી દિલમાં ઊતરી ગઈ હતી. મેં એના શરાબી પતિને મારા નશામુક્તિ કેન્દ્રમાં ભરતી કરી દીધો. એ બહાને ધ્વનિના ઘેર મેં આવવા- જવાનું શરૂ કર્યું. ધ્વનિને આમેય તેનો દારૂડિયો પતિ ગમતો ન હોતો. હું તેની તરફ આકર્ષાયો હતો અને તે પણ મારી તરફ આકર્ષાઈ હતી. અમે એકબીજાને મળવા લાગ્યા હતા.!’

‘તો પછી એની કારમાં તેજાબ કેમ ફેંક્યો?’ પોલીસે પૂછયું.

હરદીપે કહ્યું: ‘મારો ધ્વનિ તરફનો લગાવ વધી ગયો હતો. તે મને રોજ ના મળે તો હું બેચેન થઈ જતો. તેની પર મને માલિકીપણાનો ભાવ થયો હતો. તે મને ના મળે તો મને તેની પર શક થઈ જતો. હું ખાનગીમાં તેની હલનચલન પર નજર રાખતો હતો. ધ્વનિ મોડે સુધી સુમન ત્રેહાનની ઓફિસમાં કામ કરતી હતી મને શંકા હતી કે ધ્વનિ એટલી બધી ખૂબસૂરત છે કે શાયદ તેનો બોસ સુમન ત્રેહાન જ તેની સાથે સંબંધ ધરાવતો હશે.’

હરદીપે કહ્યું: ‘એક દિવસ મેં ધ્વનિને સાંજના સમયે એક ચોક્કસ સ્થળે બોલાવી. તેણે આવવાની હા પાડી હતી પણ તે ના આવી. મેં ધ્વનિને ફોન કર્યો તો તેનો ફોન સ્વિચ ઓફ મળ્યો. મારી શંકા મજબૂત બની. હું ધ્વનિની ઓફિસે ગયો. પટાવાળાએ કહ્યું કે ધ્વનિ અને સ્મિતાને લઈ બોસ મંદિરે દર્શન કરવા ગયા છે બસ, મારા મગજ પરનો કાબૂ ગયો. મેં મારા એક મિત્રને કહ્યું: ‘તેજાબનો કેરબો લઈને આવી જા.’ તે નજીકમાં જ રહેતો હતો. તે તેજાબનો કેરબો લઈને સુમન ત્રેહાનની ઓફિસની બહાર આવી ગયો. અમે મંદિરના માર્ગે રવાના થયા. ગમે તે કારણસર એ દિવસે સુમન ત્રેહાન મંદિર પહોંચે તે પહેલાં રસ્તામાં એક ગ્રાહકની ઓફિસે અડધો કલાક રોકાયો હતો. એ દરમિયાન સ્મિતા અને ધ્વનિ કારમાં જ બેસી રહ્યા હતા. મેં દૂરથી રસ્તામાં સુમન ત્રેહાનની કારમાં એ બે જણને જોયા. કેટલીક વાર બાદ સુમન ત્રેહાન કોઈની ઓફિસમાંથી બહાર આવી તેની કારમાં ગોઠવાયો.મેં અને મારા મિત્રએ તેની કારનો પીછો કર્યો. સુમન ત્રેહાન રસ્તામાં કારમાં પેટ્રોલ ભરાવવા એક પેટ્રોલ પંપ પર ઊભો રહ્યો મને આ જ મોકો શ્રેષ્ઠ લાગ્યો. પેટ્રોલ ભરાવી લીધા બાદ પેમેન્ટ કરવા જેવા તેણે કારની બારીનો કાચ ખોલ્યો એટલે મેં ધસી જઈને તેની પર તેજાબ ફેંક્યો તેની બાજુમાં સ્મિતા બેઠેલી હતી. પાછળની સીટ પર ધ્વનિ હતી. મારું નિશાન સુમન ત્રેહાન હતું, સ્મિતા કે ધ્વનિ નહીં આજેય મને શંકા છે કે સુમન ત્રેહાન અને ધ્વનિ વચ્ચે ‘કાંઈક’ છે.

પોલીસે હરદીપની ધરપકડ કરી. તેને સાથ આપનાર તેના સાગરીતની પણ ધરપકડ કરી. લંબાણપૂર્વક તપાસ કર્યા બાદ પોલીસને લાગ્યું કે,સુમન ત્રેહાન અને ધ્વનિ વચ્ચે કોઈ અવૈધ સંબંધો નહોતા. એથી ઊલટું સુમન ત્રેહાન એક ર્ધાિમક વૃત્તિવાળો વ્યક્તિ હતો. અને સ્ટાફને મંદિરે દર્શન કરવા લઈ જવાની તેમની ર્ધાિમક લાગણી તેમને ભારે પડી ગઈ.

તેજાબ ફેંકનાર હરદીપ અને તેના સાથી જેલમાં છે. સુમન ત્રેહાને એક આંખ ગુમાવી દીધી છે. સ્મિતા કદરૂપી થઈ ગઈ છે. ધ્વનિ બચી ગઈ છે પરંતુ ભયંકર આઘાતમાં છે.

શંકા કદીક આવું ભયંકર પરિણામ લાવી શકે છે.

એક રોજિંદી ફલાઈટ હતી. એ ઉતારુ વિમાન હૈદરાબાદથી દિલ્હી જઈ રહ્યું હતું. વિમાનની તમામ બેઠકો ભરાયેલી હતી. વિમાનના તમામ ક્રૂ કાર્યરત હતા. એક હળવા આંચકા પછી આકાશને આંબી રહેલું વિમાન હજુ હમણમાં જ નિર્ધારિત ઓસ્ટિટયૂડ પર સ્થિર થયું હતું. એ વિમાનમાં અમૃતા અહલુવાલિયા નામની એક યુવતી ફલાઈટ અટેન્ડેન્ટ હતી. તે તમામ ઉતારુઓની કાળજી લેતી હતી. વિમાનમાં કેટલાક સહેલાણીઓ પણ હતા અને કેટલાક બિઝનેસમેન પણ હતા.

એવામાં ફલાઈટ અટેન્ડેન્ટ અમૃતા અહલુવાલિયાની નજર એક ખૂણાની સીટ પર પડી. એક બાળકી રડી રહી હતી. તેની આંખમાં આંસુ હતા. તે ડૂસકાં લઈ રહી હતી. તે પોતાની આંખો પર પોતાના હાથ મૂકી રડતી આંખોને ઢાંકવા કોશિષ કરી રહી હતી. તેની બાજુમાં ૬૦ વર્ષનો એેક દાઢીવાળો આરબ નાગરિક બેઠેલો હતો. તેને એ છોકરીના રડવાની કોઈ ચિંતા નહોતી. આરબ બેફિકર હતો.

રડતી એ છોકરીની વય માંડ ૧૦ વર્ષની હતી. ફલાઈટ અટેન્ડેન્ટ અમૃતા અહલુવાલિયાએ એ છોકરીની પાસે જઈ પૂછયું: ‘કેમ રડે છે? કોઈ સમસ્યા છે ? કાંઈ જોઈએ છે?’

એ પ્રશ્ન સાંભળી ૧૦ વર્ષની એ બાળકી વધુ ને વધુ રડવા લાગી. એ બાળકીના રડવાનો અવાજ સાંભળી આસપાસના ઉતારુઓ પણ વિચારમાં પડી ગયા. કેટલાકે તેમની સીટમાંથી ઊભા થઈ તેની પાસે આવીને પૂછયું: ‘બેટા, તું રડે છે કેમ?’

એ બાળકીએ કહ્યું: ‘મારું નામ અમીના છે. મારી વય ૧૦ વર્ષની છે. મારી બાજુમાં બેઠેલો આ માણસ (આરબ) એક દિવસ અમારા ઘેર આવ્યો હતો. અમે ગરીબ છીએ. તે લગ્ન કરવા કોઈ છોકરી શોધવા આવ્યો હતો. મારા પિતા એક ઓટોરિક્ષા ચલાવે છે. ગમે તે કારણસર તેની મારા-પિતા સાથે ઓળખાણ થઈ હતી. એણે મારા પિતા સાથે કાંઈક વાત કરી હતી. મારે એક મોટી બહેન છે. મારા પિતા મારી મોટી બહેનને આ આરબ સાથે પરણાવી દેવા માગતા હતા. આ માણસની વય ૬૦ વર્ષની છે. એણે મારા બહેનને સાઉદી અરેબિયા લઈ જવાની વાત કહી હતી. આ માણસે મારી મોટી બહેનને જોઈ. એણે મારી મોટી બહેન શ્યામ અને કદરૂપી છે તેમ કહી તેને સાઉદી લઈ જવા ઈન્કાર કરી દીધો. એવામાં આ માણસની નજર મારી પર પડી હું. ૧૦ વર્ષની હોવા છતાં એણે મારી સાથે શાદી કરવાની વાત કરી. હું ગભરાઈ ગઈ. પરંતુ મારા પિતાએ બળજબરીથી મારી આ આરબ સાથે શાદી કરાવી દીધી. હવે તે મને સાઉદી અરેબિયા લઈ જાય છે. મારે આ માણસ સાથે સાઉદી અરેબિયા જવું નથી.

ફલાઈટ અટેન્ડેન્ટ અમૃતા અહલુવાલિયાએ તે બાળકીને સાંત્વના આપતાં કહ્યું: ‘અમીના તું ચિંતા ના કર. અમે તને મદદ કરીશું.’

એ પછી અમૃતા અહલુવાલિયા વિમાનની કોકપીકમાં ગઈ એણે પાઈલટ સાથે કાંઈક વાત કરી. વિમાન દિલ્હી ઉતરે તે પહેલાં   જ કેટલાક સંદેશા દિલ્હી એરપોર્ટને મોકલ્યા.

ઉતારું વિમાન નવી દિલ્હીના એરપોર્ટ પર ઊતર્યું. સાઉદી અરેબિયાથી આવેલા આરબે દિલ્હીથી બીજું આંતરરાષ્ટ્રીય વિમાન પકડવાનું હતું પરંતુ તે વિમાનમાંથી ઊતરે તે પહેલાં જ દિલ્હીની પોલીસ વિમાનની અંદર આવી ગઈ. ૧૦ વર્ષની બાળકી સાથે સાઉદી જઈ રહેલા ૬૦ વર્ષના આરબ નાગરિકની ધરપકડ કરવામાં આવી અને અમીનાનો કબજો લઈ પોલીસે તેને સલામત સ્થાને ખસેડી લીધી.

જે આરબ પકડાયો તેનું નામ યાહ્યા એમ.એચ.અલસગીહ હતું. ૬૦ વર્ષનો એ આરબ ભારતમાં પત્ની ખરીદવા આવ્યો હતો. હૈદરાબાદના એક ગરીબ મુસ્લિમ મહોલ્લામાંથી તે નાનકડી અમીનાને ખરીદી લીધી હતી. એ આરબે પોતાની ધરપકડનો વિરોધ કર્યો અને અમીના સાથેના ઈસ્લામિક મેરેજનું સર્ટિફિકેટ રજૂ કર્યું પરંતુ તેને જેલ ભેગો કરી દેવામાં આવ્યો. પોલીસે તપાસ કરી તો અમીનાના પિતાએ અમીનાને માત્ર ૬૦૦૦ રૂપિયામાં વેચી દીધી હતી. બાકીના ૪૦૦૦ ડોલર આપવાની વાત બહાર આવી.

આખો કેસ અદાલત સમક્ષ ગયો. તે વખતે અમીનાના પિતા બદરુદ્દીને કબૂલ કર્યું કે ‘હું મારા પરિવારનું પૂરું કરી શક્તો નહોતો. હું બીજા કોઈની રિક્ષા ચલાવું છું. તેનું ભાડું આપું છું. ગેસ પુરાવું છું. ઉતારુઓ મળતા નથી. આખા દિવસમાં ખર્ચ બાદ કરતાં હું રિક્ષા ચલાવીને સાંજ પડે માંડ ૨૫થી ૪૦ રૂપિયા કમાઉં છું. મારા સંતાનો માટે કપડાં લાવવા મારી પાસૈ પૈસા નથી. હું ભાડાના ઘરમાં રહું છું. હું જે ઓરડીમાં રહું છું તેનું માસિક ભાડું રૂ. ૧૫૦ છે પરંતુ એ ભાડું ચૂકવવાના મારી પાસે પૈસા નથી.

અમીનાના પિતા કહે છે : મારે છ દીકરીઓ અને બે દીકરા છે હું એ બધાને અને મારી પત્નીને શું ખવરાવું? એ કારણે જ મારે આમ કરવું પડયું.’

એ પછી કોર્ટે અરબ નાગરિકને જામીન આપી દીધા પરંતુ છેતરપિંડીથી લગ્ન કરવાના મુદ્દે આરોપો યથાવત્ રાખ્યા.

એક નાનકડી બાળકી અમીનાની જિંદગી તો બરબાદ થતાં બચી ગઈ. એની જિંદગી બચાવવાનું કામ કરનાર અમૃતા અહલુવાલિયાએ વખતે ઈન્ડિયન એરલાઈન્સમાં ફલાઈટ અટેન્ડેન્ટ હતી.

એક દિવસ અમૃતા અહલુવાલિયાને ખબર પડી કે તેને કેન્સર છે. શરૂઆતમાં તો તે ડરી ગઈ પરંતુ અમૃતા એક બહાદુર મહિલા હતી. હજુ તો ગયા વર્ષે જ તેને કેન્સર છે એ દર્દનું નિદાન થતાં એને વિમાનની પરિચારિકાની નોકરી છોડવી પડી. તેને હોસ્પિટલમાં દાખલ કરવામાં આવી. તેની પર સર્જરી કરવામાં આવી. છ વખત ક્મિોથેરપીની સારવાર લેવી પડી. એ સિવાય ૩૨ વખત રેડિએશન થેરપી લેવી પડી. આ સમયગાળો તેના માટે યાતનાપૂર્ણ હતો.

તે સાજી થઈ.

તે કેન્સર સામે જંગ જીતી ગઈ અને અમીનાના કિસ્સા પછી એણે હૈદરાબાદની દુઃખી સ્ત્રીઓના બચાવવા એક હેલ્પલાઈન શરૂ કરી હતી તે કામ વધુ વેગપૂર્વક શરૂ કર્યું.

અમૃતા અહલુવાલિયાએ શરૂ કરેલી સ્ત્રીઓ માટેની હેલ્પલાઈન હૈદરાબાદ પોલીસના સહયોગથી કાર્યરત કરવામાં આવી. આ હેલ્પલાઈનની વિશિષ્ટતા એ છે કે તે ખુદ પૂર્વ વિમાની પરિચારિકા હોઈ તેની હેલ્પલાઈન હૈદરાબાદના રાજીવ ગાંધી ઈન્ટરનેશનલ એરપોર્ટ પર શરૂ કરવામાં આવી છે. અમૃતા કહે છે : આંતરરાષ્ટ્રીય મુસાફરી કરી રહેલી એકલદોકલ મહિલાઓ અને તકલીફવાળી મહિલાઓને આ હેલ્પલાઈન મદદ કરશે. જે સ્ત્રીઓને એરપોર્ટ પર કોઈ પણ પ્રકારની મદદની જરૂર હશે તેને અમે તમામ પ્રકારની સહાય પૂરી પાડીશું. તેમને એક ર્ટિમનલ બિલ્ડિંગથી બીજા ર્ટિમનલ પર જવું હશે કે ટ્રાન્ઝિટની સમજ ના પડતી હોય તેવી સ્ત્રીઓેને અમે યોગ્ય ર્ટિમનલ અને ગેટ નંબર પર પહોંચાડીશું. કોઈ સ્ત્રીને ટૂંકા સમય માટે સલામત સ્થળે રહેવા માટે ઊતરવું હશે તેને  સલામત સ્થળે લઈ જઈશું. જે સ્ત્રીને તેને લેવા માટે આવેલા પરિવારજનોે કે મિત્રો સુધી પહોંચવું હશે તેને એરપોર્ટની બહાર તેમના સગા સંબંધીઓ સુધી પહોંચાડીશું. કોઈ સ્ત્રીને કોઈ પણ માર્ગદર્શન જોઈતું હશે તે અમે પૂરું પાડીશું. કોઈને તાત્કાલિક તબીબી સહાય કે કાનૂની સહાય જોઈતી હશે તે પણ અમે એરપોર્ટ પર જ પૂરી પાડીશું.’

અમૃતા અહલુવાલિયા હવે કેન્સર સામે જંગ જીતી ગઈ છે. એક નાનકડી અમીનાને બચાવ્યા બાદ તે બીજી એવી અનેક અમીનાઓને મદદ કરી રહી છે. તે કહે છેઃ ‘આખી દુનિયાને કહેતાં મને શરમ આવે છે કે, ગરીબીના કારણે અમે લગ્નના બહાને અમારી દીકરીઓ વેચીએ છીએ. હવે હું દુઃખી અને તકલીફવાળી સ્ત્રીઓ માટે જ કામ કરીશ. મારું આ જ જીવન ધ્યેય છે.’

કેન્સરે અમૃતા અહલુવાલિયાના નૈતિક જુસ્સાને કમ થવા દીધો નથી. જે નાનકડી બાળકીના કારણે એ સ્ત્રીઓ માટે હેલ્પલાઈન શરૂ કરી એ અમૃતા અહલુવાલિયા એક પુસ્તક લખી રહી છેઃ ‘એક થી અમૃતા.’

અમૃતાને સલામ.

એક નાનકડું ગામ.

ગામમાં રામચંદ્ર, ગોકુલ અને સોની નામના ત્રણ ભાઈઓ રહેતા હતા. પિતાના મૃત્યુ બાદ ત્રણેય ભાઈઓએ તેમની મિલકતની વહેંચણી કરી નાખી હતી. દરેક ભાઈઓ અલગ અલગ રહેતા હતા.

વચેટ ભાઈ ગોકુલનાં લગ્ન મનોરમા સાથે થયાં હતાં. પિયરથી પહેલી જ વાર સાસરીમાં આવેલી મનોરમાને કોઈ કારણસર ગોકુલ બહુ ગમતો નહોતો. તે કમજોર અને અરસિક પણ હતો. જ્યારે તેની સામે મનોરમા ચંચળ અને રસિક હતી. તેને સરસ રીતે તૈયાર થઈને બહાર જવાનું, ફરવા જવાનું, ફિલ્મ જોવા જવાનું ગમતું હતું. પતિ ગોકુલને એ કશાયમાં રસ નહોતો. મનોરમાને લાગવા માંડયું કે, તેણે એક ગલત પુરુષ સાથે લગ્ન કર્યું છે.

એવામાં બન્યું એવું કે, પડોશમાં મોહનલાલ નામનો એક નવો પડોશી રહેવા આવ્યો. તે ૩૫ વર્ષનો અને પરિણીત હતો. દેખાવમાં રૂપાળો અને હૃષ્ટપુષ્ટ હતો. એક દિવસ મનોરમાની નજર મોહનલાલ પર પડી. મોહનલાલની નજર સાથે નજર મળતાં જ જાણે કે કાંઈક વાત થઈ ગઈ. બંનેએ એકબીજાને સ્મિત આપ્યું. મોહનલાલની પત્નીનુ નામ કાંતા હતું.

દિવસો વીતતાં મનોરમાએ કાંતા સાથે સખીપણા બાંધી લીધાં. એ બહાને તે એના ઘરે જવા લાગી. મનોરમાએ સંબંધોની આડમાં મોહનલાલને ‘જીજાજી’ કહેવાનું શરૂ કર્યું. મોહનલાલ પણ કોઈ મોકાની તલાશમાં હતો.

એક દિવસ બન્યું એવું કે, મોહનલાલની પત્ની કાંતા ખોળો ભરાવીને પ્રથમ પ્રસૂતિ માટે પિયર ગઈ. મનોરમાનો પતિ ગોકુલ સવારથી જ ખેતરમાં જતો રહેતો છેક સાંજે ઘરે આવતો. મનોરમાને ખબર પડતાં જ તેણે મોહનલાલને કહ્યું : “જીજાજી ! આજે તો હું જ તમને જમાડીશ.”

મોહનલાલે કહ્યું : “તમે મને આવું કહો એની જ હું રાહ જોતો હતો.”

એ દિવસે મનોરમા ખુદ મોહનલાલના ઘરમાં ગઈ. એણે મોહનલાલના ઘરમાં જ મોહનલાલને ગમતી રસોઈ બનાવી જમાડયો. આ સંબંધો આગળ વધ્યા, બલકે બેમર્યાદ થયા. પછી તો આ રોજનું થઈ ગયું. થોડા દિવસ બાદ કાંતા પાછી આવી જતાં મનોરમાની મોહનલાલના ઘરમાં અવરજવર બંધ થઈ ગઈ.

મોહનલાલે બીજો રસ્તો શોધી કાઢયો. મોહનલાલને ખબર હતી કે મનોરમાના પતિને ક્યારેક દારૂ પીવાનો શોખ હતો. મોહનલાલે ગોકુલ સાથે દોસ્તી કરી લીધી. એક દિવસ ગોકુલને દારૂ પીવા ઘરે બોલાવ્યો. તે પછી તે ખુદ દારૂની બોટલ લઈ ગોકુલના ઘરે જવા લાગ્યો. ગોકુલને દારૂમાં મસ્ત કરી દઈ તેને અર્ધબેભાન કરી દેતો. આ પરિસ્થિતિનો એણે ગેરલાભ પણ લેવા માંડયો.

પરંતુ આ વાત બહુ છૂપી રહી નહીં. પડોશીઓ બધું જ જોતા હતા. એમણે ગોકુલને ચેતવ્યો કે મોહનલાલ રોજ રાત્રે તારા ઘરમાં આવે છે તે બરાબર નથી. તારી પત્ની તારા કાબૂમાં નથી.

ગોકુલને આ વાત હાડોહાડ લાગી ગઈ. એણે મનોરમાને ખખડાવી નાખી. મનોરમા તેની સામે થઈ ગઈ. તે બોલી : “તમારામાં પત્નીને સાચવવાની તાકાત ના હોય તો કોઈ શું કરે ?”

છે ?”

“હું શા માટે જાઉં ? તમારે જવું હોય તો જતા રહો. હું તો અહીં જ રહીશ.” મનોરમા બળવાખોર સ્વરમાં બોલી.

ગોકુલ પોતાની બેબસી પર ચૂપ થઈ ગયો.

એ પછી મનોરમા વધુ બેકાબૂ બની ગઈ. તે પતિની હાજરીમાં જ અવારનવાર મોહનલાલને ઘરમાં બોલાવવા લાગી. મોહનલાલ આવવાનો હોય ત્યારે સજીને શૃંગાર કરતી. સરસ રીતે તૈયાર થતી. જાણે કે મોહનલાલ જ તેનો પતિ હોય તેમ વર્તતી અને પત્નીધર્મ નિભાવતી હોય તેવો વ્યવહાર કરવા લાગી. તેની સામે ગોકુલ નિઃસહાય હતો. લાચાર હતો. એ પછી તો પરિસ્થિતિ એવી આવી કે, મોહનલાલ ઘરમાં આવે એટલે ગોકુલ જ પત્નીની બેશરમી જોવી ન પડે તે માટે ઘરમાંથી બહાર નીકળી જતો.

સમય વીતતો રહ્યો. આખા મહોલ્લાને આ પ્રકરણની ખબર હતી, પરંતુ કોઈ કશું કહેવા તૈયાર નહોતા. મનોરમાને પણ કોઈની પરવા નહોતી. એક દિવસ કોઈ કામસર મનોરમાના જેઠ બપોરના સમયે ગોકુલના ઘરે આવી ગયા. ઘરનું બારણું સહેજ જ આડું હતું. તેઓ બારણાને હડસેલીને અંદર પ્રવેશ્યા. તેમણે જોયું તો ઘરમાં મોહનલાલ જમવા બેઠો હતો અને મનોરમા ખુદ તેના હાથે મોહનલાલને જમાડી રહી હતી. મનોરમાના જેઠ રામચંદ્ર પરિસ્થિતિ પામી ગયા. તેમણે મનોરમાને ખખડાવી નાખી. મનોરમાએ હસીને જેઠને કહ્યું : “મોટાભાઈ, મારા આ જીજાજીની પત્ની કાંતા ખોળો ભરાવીને પ્રસૂતિ માટે પિયર ગઈ છે. એ મહિનાથી આપણા ઘરે જ જમે છે.”

રામચંદ્ર બીજી કોઈ પણ વાત કર્યા વગર ઘરની બહાર નીકળી ગયા. તેઓ નાના ભાઈ ગોકુલને મળવા સીધા ખેતરમાં ગયા. ગોકુલે પોતાની બેબસીની વાત કરી. એણે નાના ભાઈને સાંત્વના આપી. એ પછી એમણે કંઈક યુક્તિપૂર્વકની સલાહ પણ આપી.

એ સાંજે ઘરે ગયા પછી ગોકુલે રાત્રે જ મનોરમાને કહ્યું : “જો મનોરમા, મને આજથી તારા અને મોહનલાલના સંબંધો સામે કોઈ વાંધો નથી. મોહનલાલને બોલાવ. હું તેની સામે જ આ વાત કરવા માગું છું.”

મનોરમાએ રાજી થતાં તેના પ્રેમી મોહનલાલને બોલાવ્યો. મોહનલાલ આવતાં જ ગોકુલે કહ્યું : “મેં તમારા અને મનોરમાના સંબંધોને સ્વીકારી લીધાં છે.”

મોહનલાલે કહ્યું : “ડહાપણનું કામ કર્યું. શું એક સ્ત્રી બે પુરુષોની પત્ની ના હોઈ શકે ? જો પત્ની ઇચ્છતી હોય તો બીજાને વાંધો ન હોવો જોઈએ. તમારી પત્ની તમારા જ ઘરમાં તેના હાથે મને જમાડે તો તમારે વાંધો લેવો જોઈએ નહીં.”

ગોકુલે કહ્યું : “મનોરમા ઇચ્છતી હોય તો મને વાંધો નથી. બોલ, મનોરમા, તું શું ઇચ્છે છે ?”

“હું તમારી અને મોહનલાલ એમ બંનેની સાથે રહેવા માગું છું” મનોરમા બોલી. “કારણ કે હવે સ્ત્રીઓ સ્વતંત્ર છે. સમય બદલાઈ ગયો છે.”

ગોકુલે કહ્યું, “તારે બેની સાથે રહેવું હોય તો મને વાંધો નથી.”

સમય વહેતો ગયો.

એ દિવસ પછી મોહનલાલા બિનધાસ્ત ગોકુલના ઘરમાં આવતો ગયો.

આ વાતને ત્રણ-ચાર મહિના વીત્યા. હવે તો મોહનલાલની પત્ની કાંતા પણ બાળકને લઈ પાછી આવી ગઈ હતી.

એક દિવસ મોહનલાલ બહારગામ ગયો હતો. તે રાત્રે પાછો ફર્યો. એણે પોતાના ઘરનું બારણું ખટખટાવ્યું. બારણું અંદરથી બંધ નહોતું. બારણું હડસેલ્યું તે અંદર ગયો. લાઈટ કરી સીધો અંદરના રૂમમાં ગયો. એ અંદરનું દૃશ્ય જોઈ આભો બની ગયો. તેના ઘરમાં ગોકુલ જમવા બેઠો હતો અને તેની પત્ની કાંતા ગોકુલને જમાડી રહી હતી. જે કામ તે ગોકુલના ઘરમાં કરતો હતો એ જ દૃશ્ય એણે પોતાના ઘરમાં જોયું. પોતાની જ પત્ની બીજાને પોતાના હાથે જમાડતી હતી. આ દૃશ્ય જોઈને મોહનલાલ સમસમી ગયો.

મોહનલાલે ત્રાડ પાડી : “આ બધું શું છે ?”

ગોકુલ બોલે તે પહેલાં મોહનલાલની પત્ની કાંતા બોલી : “જો પત્ની ઇચ્છતી હોય તો તે બે પુરુષ સાથે કેમ રહી ના શકે ? આ દેશમાં સ્ત્રીઓ હવે સ્વતંત્ર છે.”

મોહનલાલને તેની જ ભાષામાં તેની પત્ની કાંતાએ જવાબ આપ્યો તો સ્તબ્ધ થઈ સાંભળી રહ્યો. કાંઈ પણ બોલ્યા ચાલ્યા વગર ઘરની બહાર નીકળી ગયો.

કાંતા બોલી : “ગોકુલભાઈ, જુઓ તમે ઘરે જાઓ. ચિંતા ના કરો. આજનું દૃશ્ય જોયા પછી મારો વર કદી તમારા ઘરે નહીં આવે.”

અને એમ જ બન્યું.

મોહનલાલની સાન ઠેકાણે લાવવા માટે ગોકુલે મોહનલાલની પત્ની કાંતાને વિશ્વાસમાં લઈને માત્ર દેખાવ ખાતર જ એ દૃશ્ય ઉપજાવ્યું હતું. એ દિવસ પછી મોહનલાલ કદીયે ગોકુલના ઘરમાં આવ્યો નહીં.

ઈતિહાસમાં દરબારી નર્તકી મસ્તાની અને બાજીરાવ પેશવાની પ્રણય કથા હૃદયંગમ છે.

બાજીરાવ એક પ્રભાવશાળી અને તેજસ્વી વ્યક્તિત્વ ધરાવતા શિવાજી પછીની મહત્ત્વપૂર્ણ પ્રતિભા હતા. તેઓ એક શક્તિશાળી યોદ્ધા અને કુશળ રાજનીતિજ્ઞા પણ હતા. હૃદયથી કોમળ અને ઉદાર પણ હતા. કથાની શરૂઆત છત્રસાલથી શરૂ થાય છે. છત્રસાલ એક બહાદુર નેતા હતા. ઔરંગઝેબ જ્યારે હિંદુ મંદિરો તોડતો હતો ત્યારે હિંદુ ધર્મ અને બુંદેલોની રક્ષા માટે લોકોએ છત્રસાલને રાજાના સ્વરૂપમાં સ્વીકાર કર્યો. એ કારણે છત્રસાલ મોગલોનો મોટો શત્રુ બની ગયો. મોગલો સાથે સંઘર્ષ દરમિયાન તે જ્યારે મુશ્કેલીમાં આવી ગયો ત્યારે એણેે બાજીરાવ પેશવાની મદદ માંગી. બાજીરાવની સમયસરની મદદના કારણે છત્રસાલ વિજયી થયો અને મોગલોએ ભાગવું પડયું.

બાજીરાવના આ ઉપકારનો બદલો વાળવા છત્રસાલે એક ખૂબસૂરત દરબારી પ્રિન્સેસ કે જે એક ઉત્કૃષ્ટ નર્તકી પણ હતી તે બાજીરાવને ભેટ ધરી. એનું નામ મસ્તાની હતું. તે અત્યંત સ્વરૂપવાન અને ગુણિયલ પણ હતી. તે હિન્દુ પિતા તથા મુસલમાન માતાનું સંતાન હતી. નૃત્ય અને સંગીત ઉપરાંત તેનામાં અન્ય દુર્લભ ખૂબીઓ હતી. શિષ્ટાચારમાં એટલી કુશળ હતી કે કોઈ પણ પુરુષ તેનો દાસ બની જતો. સદ્નસીબે તે બાજીરાવ પેશવાના પ્રેમની આરાધ્ય દેવી બની ગઈ. બાજીરાવ પેશવા તેના પ્રેમપાશમાં બંધાઈ ગયા.

બાજીરાવ મસ્તાનીના પ્રેમમાં એટલા બધા ડૂબી ગયા કે, હવે રાજ્યના કારોબારમાં તેમનું મન જ લાગતું નહોતું. તેઓ મસ્તાનીના સાનિધ્યમાં એશ-આરામમાં જ ડૂબેલા રહેવા લાગ્યા. લોકોને પણ આ વાતનો હવે ખ્યાલ આવી ગયો. મસ્તાની પ્રત્યેની તેમની આસક્તિના કારમે તેમનો યશ-કીર્તિ પણ ધૂમિલ થવા લાગી. મસ્તાનીની વેશભૂષા વાતચીત અને રહેણીકરણી હિંદુ સ્ત્રી જેવી હતી અને એક પતિ-ભક્ત સ્ત્રીની જેમ તે બાજીરાવની સેવા કરતી.

બાજીરાવ અગાઉથી જ પરિણીત હતા. તેમની વિવાહિત પત્ની કાશીબાઈ એક સમજદાર સ્ત્રી હતાં. તેમણે મસ્તાની સાથે દ્વેષ કરવાના બદલે સખી જેવો વ્યવહાર રાખ્યો. તેમની એક માત્ર ઈચ્છા બાજીરાવને ખુશ રાખવાની હતી. પતિની ખુશી માટે એણે મસ્તાની સાથે એક બહેન જેવો સંબંધ રાખ્યો. કેટલાક સમય બાદ કાશીબાઈ અને મસ્તાની એ બંનેને બાજીરાવથી પુત્રરત્ન પેદા થયા. કાશીબાઈના પુત્રનું નામ રાઘોબા અને મસ્તાનીના પુત્રનું નામ શમશેર બહાદુર રાખવામાં આવ્યું. શરૂઆતમાં તો બધું ઠીક રહ્યું, પરંતુ પાછળથી કેટલીક મુશ્કેલીઓ ઊભી થઈ. રાઘોબાનો ઉપનયન સંસ્કાર થયો, પરંતુ શમશેર બહાદુરને એ અધિકારથી વંચિત રાખવામાં આવ્યો. બાજીરાવને પણ આ ના ગમ્યું. તેમણે ક્રોધ કરી પંડિતો અને બ્રાહ્મણોને સખ્ત ઠપકો આપ્યો. પરંતુ હિંદુ ધર્મના ઠેકેદારો ટસથી મસ ના થયા અને શમશેર બહાદુરને હિંદુ સંસ્કાર વિધિથી વંચિત રહેવું પડયું.

આ ઘટનાની બાજીરાવના દિલોદિમાગ પર ભારે અસર થઈ. તેઓ ફરી એકવાર રાજકાજમાં અરુચિ રાખવા લાગ્યા. એકવાર દુશ્મનો નજીક આવી ગયાના સમાચાર મળ્યા છતાં તેમણે યુદ્ધમાં જવા ઈન્કાર કરી દીધો. મંત્રીઓે અને દરબારીઓએ વિચાર્યું કે આ બધી શિથિલતાઓનું કારણ એકમાત્ર મસ્તાની જ છે. એનાથી બાજીરાવને છુટકારો અપાવવા યોજનાઓ વિચારવામાં આવી.

બાજીરાવને સમજાવીને યુદ્ધમાં મોકલવામાં આવ્યા. પૂનાની મધ્યમાં એક કિલ્લો હતો જે તૂટેલો- ફૂટેલો હતો. મંત્રીઓ બાજીરાવ અને મસ્તાનીને અલગ કરવાના પ્રયત્નમાં અસફળ રહ્યા, ત્યારે તેમણે બાજીરાવની ગેરહાજરીમાં મસ્તાનીનું અપહરણ કરી પૂનાના આ કિલ્લામાં કેદ કરી દીધી. મંત્રીઓએ અને લોકોએ આ પગલું રાજ્યના હિતમાં લીધું હતું, પરંતુ તેની અસર પ્રેમી-યુગલ પર પડી. યુદ્ધમાં વિજયી થઈ બાજીરાવ પાછા આવ્યા ત્યારે તેમણે મસ્તાનીને ના જોઈ. તપાસ કરતા બાજીરાવને ખબર પડી ગઈ કે મસ્તાનીને તેમની ગેરહાજરીમાં હરણ કરી અન્યત્ર કેદ કરવામાં આવી છે. આ જાણ થતાં જ બાજીરાવ બીમાર પડી ગયા.

બાજીરાવ હવે પથારીવશ હતા, પરંતુ ધર્મના રક્ષકોને તેમની હાલતની પણ કોઈ ચિંતા નહોતી. એથી ઊલટું તેમનો ઈલાજ કરાવવાના બહાને દૂરના કોઈ એકાંત સ્થળે લઈ ગયા. બાજીરાવની હાલત હવે વધુ ને વધુ બગડવા લાગી. પતિના કથળેલા સ્વાસ્થ્યની ખબર પડતાં જ તેમની પત્ની કાશીબાઈ બાજીરાવ પાસે ગઈ. પતિની હાલત જોઈ તે વિક્ષુબ્ધ થઈ ગઈ. બાજીરાવ અર્ધબેહોશ હતા. પથારીમાંથી ઊભા થઈ શકે તેમ નહોતા. કાંઈક બોલ બોલ કરતા હતા. તેમણે સંપૂર્ણ ભાન નહોતું. તંદ્રાવસ્થામાં તેઓ કાશીબાઈને મસ્તાની સમજી બેઠા. કાશીબાઈને’મસ્તાની’ કહી બોલાવવા લાગ્યા.

કાશીબાઈ પણ દુઃખી થઈ ગયાં. તે સમજી ગયાં કે આ હાલતમાં પણ તેમના હૃદયમાં મસ્તાની જ વસેલી છે. તેમનું હૃદય ચીરચીર થઈ ગયું. તેમને ખ્યાલ આવી ગયો કે મસ્તાનીના વિરહમાં જ પતિની આવી હાલત થઈ છે, પરંતુ હવે પરિસ્થિતિ ગંભીર હતી. તે લાચાર હતી. તે કાંઈ કરી શકે તેમ નહોતી. પ્રેયસીના વિરહનો આઘાત એટલો ઊંડો હતો કે બાજીરાવે ‘મસ્તાની’ની યાદમાં જ કાયમ માટે આંખો મીંચી દીધી. અલબત્ત, બધી જ વેદના સહન કરીને પણ પત્ની કાશીબાઈ અંતિમ શ્વાસ સુધી પતિની સેવા કરતી રહી. એ વખતે એમનો પુત્ર પણ એમની સાથે હતો. પતિના અંતિમ સંસ્કાર કરી કાશીબાઈ લાંબી તીર્થયાત્રા પર ચાલી ગયાં. આ તરફ પૂનાના કિલ્લામાં કેદ મસ્તાનીની હાલત પણ એટલી જ ખરાબ હતી. બાજીરાવની ગંભીર હાલતના સમાચાર જાણ્યા હતા તે દિવસથી જ તે કેદખાનામાંથી ભાગીને બાજીરાવ પાસે પહોંચી જવા માગતી હતી જેથી તે તેના પ્રિયતમને બીમારીમાં મદદ કરી શકે. એણે એના પહેરેદારને ફોડી નાંખ્યા. બહાર નીકળ્યા બાદ ખૂબ ધન આપવાનો વાયદો કરી એણે એક તેજ ઘોડો પ્રાપ્ત કરી લીધો. એ છલાંગ મારી ઘોડા પર સવાર થઈ ગઈ. એ માહિતીના આધારે બાજીરાવને જે એકાંત સ્થળે રાખ્યા હતા ત્યાં પહોંચી ગઈ પરંતુ ત્યાં પહોંચતાં જ ખબર પડી કે તે ત્યાં પહોંચે તે પહેલાં જ બાજીરાવનો સ્વર્ગવાસ થઈ ચૂક્યો હતો.

બાજીરાવને અંત સમયમાં ચિકંદના જંગલોમાં રાખવામાં આવ્યા હતા. ચિકંદના જંગલમાં જ પ્રિયતમના મૃત્યુના સમાચાર સાંભળી મસ્તાની ભાંગી પડી. તે ધ્રૂસકે ને ધ્રૂસકે રડી પડી, પણ એનું રુદન સાંભળનારું કોઈ જ નહોતું. તે પ્રિયતમના વિરહથી આમેય અશક્ત થઈ ગઈ હતી. વળી લાંબી યાત્રાના કારણે જબરદસ્ત થાકી ગઈ હતી. પ્રિયતમના મોતનો આઘાત તે સહન ના કરી શકી અને જંગલમાં જ ભોંય પટકાઈ. થોડી જ વારમાં તે ત્યાં જ મૃત્યુ પામી અને આ રીતે બાજીરાવ અને મસ્તાનીની અનુપમ પ્રણય કથાનો અંત આવી ગયો. મસ્તાનીના મૃતદેહને પૂનાથી ૨૦ માઈલ પૂર્વ તરફ પાપલ નામના એક ગામ ખાતે લાવવામાં આવ્યો. અહીં તેને દફનાવવામાં આવી. આ સ્થળે બનેલી એક નાનકડી મજાર અહીંથી આવતાજતા લોકોને મસ્તાનીની યાદ અપાવતી રહે છે.

તાજેતરમાં રજૂ થયેલી ફિલ્મ ‘બાજીરાવ મસ્તાની’ની કથા અને આ કથા વચ્ચે કેટલોક તફાવત હોઈ શકે છે. બાજીરાવ અને મસ્તાની અંગે એક બીજી પણ કથા છે. બાજીરાવના એક વંશજના ખ્યાલ મુજબ ઈ.સ. ૧૭૨૭થી ૧૭૨૯ દરમિયાન એક મોગલ સેનાપતિએ મહારાજા છત્રસાલ પર હુમલો કરી દીધો હતો. મહારાજા છત્રસાલ હારી જાય તેવી સ્થિતિમાં આવી જતાં તેમણે બાજીરાવની મદદ માગી હતી. સંદેશો મળતા જ બાજીરાવ બુંદેલની લાજ રાખવા છત્રસાલને મદદ કરવા પહોંચી ગયા હતા. આ યુદ્ધ વખતે જ યુદ્ધ મેદાનમાં જ બાજીરાવ અને મસ્તાની વચ્ચે પ્રથમ મુલાકાત થઈ હતી જે પાછળથી પ્રેમમાં પરિર્વિતત થઈ હતી. મસ્તાની યુદ્ધકળામાં નિષ્ણાત હતી અને શ્રેષ્ઠ તલવારબાજીમાં નિપૂણ હતી. મસ્તાનીની આ તલવારબાજી જોઈ બાજીરાવ મસ્તાનીના પ્રેમમાં પડી ગયા હતા. મરાઠા સામ્રાજ્ય અંગે બાજીરાવ પેશવાની સાતમી પેઢીના વંશજે લખેલા પુસ્તકમાં ઉપરોક્ત ઉલ્લેખ છે. એ પ્રેમકથા ક્યાંથી શરૂ થઈ એ કરતાં સૌથી મહત્ત્વપૂર્ણ એ છે કે, બાજીરાવ પેશવા મહાન પ્રેમી, મહાન યોદ્ધા અને મહાન શાસક હતા.

બાજીરાવ પેશ્વા એક યોદ્ધા હતા. ‘બાજીરાવ મસ્તાની’ ફિલ્મમાં તેમને તે રીતે જાહેરમાં નાચતા બતાવવામાં આવ્યા છે તે વિચિત્ર લાગે છે. ચિત્રમાં બાજીરાવનાં પત્ની કાશીબાઈના પાત્રને પણ પૂરો ન્યાય મળ્યો નથી એમ ઘણાને લાગે છે. ફિલ્મ નિર્માતાએ મરાઠા ઇતિહાસને વિકૃત રીતે રજૂ કર્યો હોવાનું પણ કેટલાકને લાગે છે. ફિલ્મનું ‘પિંગા પિંગા’ ગીત પણ મરાઠી અસ્મિતાને બંધ બેસતું નથી. કેટલાકને આ ફિલ્મ પેશવા બાજીરાવ જેવી પ્રતિભા માટે અપમાજનક લાગે છે.

રસ્કિન બોન્ડ.

વારસાથી અંગ્રેજ છે, પરંતુ બીજી બધી જ રીતે તેઓ ભારતીય છે. તેમની રગેરગમાં ભારતીય ભાવનાનું રક્ત વહે છે. તેઓ ગોરા અંગ્રેજી હોવા છતાં ભારતમાં જન્મ્યા છે, ભારતની ભૂમિનું અન્ન ખાધું છે, ભારતની આબોહવામાં જ ઊછર્યા છે. એક અંગ્રેજ ભારતીય એવા રસ્કિન બોન્ડ શ્રેષ્ઠ લેખક પણ છે.

રસ્કિન બોન્ડનો જન્મ ૧૯૩૪માં હિમાચલ પ્રદેશના કસૌલીમાં થયો હતો. એ વખતે ભારત પર અંગ્રેજોનું શાસન હતું. તેમના પિતા રોયલ એરફોર્સમાં હતા. તેમની વય ચાર વર્ષની હતી ત્યારે જ તેમના માતા-પિતા વચ્ચે છૂટાછેડા થઈ ગયા. તેમની અંગ્રેજ માતાએ એક પંજાબી-હિંદુ સાથે લગ્ન કરી લીધું. નાનકડું બાળક હવે પિતા સાથે રહેવા લાગ્યું. તેમના બચપણના કેટલાક દિવસો સીમલા અને ગુજરાતના જામનગરમાં વીત્યા. તેઓ દસ વર્ષના થયા અને અચાનક પિતા ગુજરી ગયા. તેમને મેલેરિયા થયો હતો. પિતાના અવસાન બાદ તેઓ તેમની દાદી સાથે રહેવા દહેરાદૂન ગયા. માતા-પિતાના અભાવે તેઓ એકાકી બની ગયા. એ એકલવાયાપણું દૂર કરવા તેમણે પુસ્તકોનો સહારો લીધો. કલાકોના કલાકો સુધી તેઓ પુસ્તકોમાં ખોવાયેલા રહેતા. વાંચી વાંચીને થાકી જવાય એટલે કાગળ અને પેન લઈ લખવા બેસી જતા.

તા. ૧૫મી ઓગસ્ટ, ૧૯૪૭ના રોજ ભારત આઝાદ થયું ત્યારે તેઓ ૧૨ વર્ષના હતા. એ દિવસોમાં તેઓ સીમલામાં બિશપ કોરન સ્કૂલમાં ભણતા હતા. ૧૫મી ઓગસ્ટે સ્કૂલમાં ત્રિરંગો લહેરાવવામાં આવ્યો. શિક્ષકે કહ્યું કે, દેશ હવે આઝાદ થઈ ગયો છે. બાકીનાં બાળકોની સાથે બાળક રસ્કિન પણ આઝાદીના જશ્નમાં સામેલ થઈ ગયો. એક અંગ્રેજ બાળક પણ હાથમાં ત્રિરંગાને લહેરાવી રહ્યો હતો એ દૃશ્ય અન્ય લોકો માટે પણ હૃદયંગમ હતું.

સ્કૂલમાં એક દિવસ લેખન સ્પર્ધા યોજવામાં આવી. ૧૬ વર્ષની વયે તેમણે પહેલી કહાણી લખી : ‘અનટચેબલ.’ એમની વાર્તાને ખૂબ પ્રશંસા પ્રાપ્ત થઈ.

રસ્કિન હવે વયસ્ક બન્યા. ૧૯૫૨માં ભારતમાં જ તેઓ ગ્રેજ્યુએટ થયા. હવે મોટાભાગના અંગ્રેજો ઇંગ્લેન્ડ પાછા જતા રહ્યા હતા, તેમાં રસ્કિનના સગાં-સંબંધીઓ પણ હતા. અભ્યાસ પૂરો કર્યા બાદ રસ્કિન પણ ઇંગ્લેન્ડ ગયા. લંડનમાં તેમણે પહેલી નવલકથા લખી : ‘રૂમ ઓન રૂફ.’ આ પુસ્તકમાં એક એંગ્લો-ઇન્ડિયન યુવક રસ્ટીની કથા હતી. કહેવાય છે કે, રસ્ટીનું પાત્ર પોતાના જ જીવન પર આધારિત હતું. આ નવલકથા માટે રસ્કિનને બ્રિટનનો પ્રતિષ્ઠિત પુરસ્કાર ‘જોન લીવિલિયન રાઈસ એવોર્ડ’ આપવામાં આવ્યો.

રસ્કિન કહે છે કે, “મેં જ્યારે મારી પહેલી નવલકથા હાથમાં લીધી ત્યારે હું માનવા જ તૈયાર નહોતો. પુસ્તક હાથમાં લેતાં જ મારા હાથ કાંપવા લાગ્યા હતા. પહેલું પાનું ખોલ્યું તો હૃદયના ધબકારા વધી ગયા. એ એક અદ્ભુત રોમાંચ અને અનુભૂતિ હતાં.”

રસ્કિન હવે ઇંગ્લેન્ડમાં રહેતા હતા, પરંતુ તેમનું દિલ ભારતમાં હતું. બ્રિટનમાં અનેક પ્રકારની સુવિધાઓ હતી, ઐશ્વર્ય હતું, આન, બાન અને શાન હતી, પરંતુ તેમનું મન માનતું નહોતું. તેમને ફરી ભારત આવી ભારતમાં જ સ્થિર થવાની ઇચ્છા હતી. સગાં-સંબંધીઓ આગળ તેમણે ભારત જવાની ઈચ્છા વ્યક્ત કરી. બધાએ તેમને ભારત જવાની ના પાડી, પણ રસ્કિન મનથી મકકમ હતા. ઇંગ્લેન્ડ ગયાના ચાર વર્ષ બાદ તેઓ બધાંની સલાહને અવગણીને ભારત પાછા આવ્યા.

ભારત આવ્યા બાદ તેઓ પત્રકારત્વના વ્યવસાયમાં જોડાયા. અલબત્ત, ભારત પાછા આવ્યા બાદ જિંદગી આસાન નહોતી. આ દિવસોમાં લેખકોની કમાણી નહીંવત્ હતી. માત્ર પુસ્તકો લખીને જ જીવનની જરૂરિયાતો પૂરી કરી શકાય તેમ નહોતું. જોકે, રસ્કિનને કોઈ વૈભવી એશ-આરામની જરૂરત પણ નહોતી. એ બધું તો ઇંગ્લેન્ડમાં હતું જ. એ બધું છોડીને જ તેઓ ભારત આવ્યા હતા. તેમને ભારત પ્રત્યે લગાવ હતો. તેઓ તો બચપણની સ્મૃતિઓ માણવા ભારત આવ્યા હતા. તેમને મન તો એ જ મોટી સાંત્વના હતી.

રસ્કિન કહે છે : ‘૬૦ અને ‘૭૦ના દાયકામાં મારા બેંક ખાતામાં ઝાઝા પૈસા નહોતા, પરંતુ મને વધુ પૈસાની જરૂરિયાત પણ નહોતી. મારી પાસે જે કાંઈ અલ્પ હતું તેથી જ હું ખુશ હતો.

રસ્કિન કેટલાક દિવસો દિલ્હીમાં રહ્યા. કેટલોક સમય દહેરાદૂનમાં વીતાવ્યો. તે પછી તેઓ મસૂરી જતા રહ્યા. આ દરમિયાન તેમના નાના ભાઈ વિલિયમ ભારત છોડીને કેનેડા જતા રહ્યા. તેમની બહેન ઇર્લેન પણ ભારતમાં જ તેમના એક સગાના ઘરે રહેવા જતી રહી. રસ્કિન હવે એકલા હતા. તેમણે બચપણની યાદોને અને એકાકીપણાને પુસ્તકોમાં ઢાળી દીધાં. તેમણે લખવાનું શરૂ કર્યું. તેઓ ખુદ રવિન્દ્રનાથ ટાગોર,રૂડયાર્ડ કિપલિંગ તથા ચાર્લ્સ ડિકન્સના ચાહક હતા. જોતજોતામાં તેમણે ૫૦૦થી વધુ વાર્તાઓ, નવલકથાઓ, સંસ્મરણ અને કવિતાઓ લખી નાખી. એમનાં આ બધાં પુસ્તકો પૈકીનાં ૩૦ પુસ્તકો તો માત્ર બાળકો માટે છે. તે તેમની ટૂંકી વાર્તાઓનું સંકલન કે જે ‘અવર ટ્રીજ સ્ટિલ ગ્રો’ના નામે મશહૂર છે તે સૌથી વધુ લોકપ્રિય બન્યું. એ બધી વાર્તાઓમાં તેમના જ બચપણની ઝલક જોવા મળે છે. તેમની જાણીતી વાર્તા’ઘોસ્ટ ઇન ધ વારંડા’ બીબીજીના નામનું એક પાત્ર છે. એ પાત્ર તેમની ઓરમાન માતાથી પ્રેરિત હોવાનું મનાય છે. રસ્કિન કહે છે કે, “તે મારા ઓરમાન પિતાની પહેલી પત્ની હતી. તેમના મનમાં મારા પ્રત્યે કોઈ જ કડવાશ નહોતી. તેમની સાથે મારો સંબંધ અત્યંત સ્નેહપૂર્ણ હતો.”

રસ્કિનને પ્રકૃતિ પ્રિય છે. એ કારણે જ એમણે મસૂરી પસંદ કર્યું. મસૂરીમાં જ ઘર બનાવ્યું. એ સુંદર ઘરની બારીઓમાંથી મસૂરીની પહાડીઓ,વૃક્ષો અને સડકો પર આવનજાવન કરતાં સહેલાણીઓને તેઓ જોતા રહે છે. એમાંથી જ એમને લખવાની પ્રેરણા મળે છે.

૧૯૭૮માં શ્યામ બેનેગલે તેમની નવલકથા ‘અ ફ્લાઈટ ઓફ પિજંસ’ પરથી ‘જુનૂન’ ફિલ્મ બનાવી. તેમની જ એક બીજી નવલકથા ‘સુજેન્સ સેવન હસબન્ડ્સ’ પરથી વિશાલ ભારદ્વાજે ‘સાત ખૂન માફ’ ફિલ્મ બનાવી. આ ફિલ્મમાં પ્રિયંકા ચોપરાએ મુખ્ય ભૂમિકા ભજવી હતી. બાલ સાહિત્યના ક્ષેત્રમાં તેમના શ્રેષ્ઠ યોગદાન બદલ રસ્કિનબોન્ડને ભારતના મહામહીમ રાષ્ટ્રપતિ દ્વારા ‘પદ્મ શ્રી’ એવોર્ડ એનાયત થયો.

રસ્કિન બોન્ડે લગ્ન કર્યું નથી. તેમણે રાકેશ નામના એક બાળકને દત્તક લીધો છે. તો પછી એમના દત્તક પુત્રનુ મીના નામની એક યુવતી સાથે લગ્ન કરાવડાવ્યું.

કોઈએ તેમને પૂછયું, “તમે કેમ લગ્ન ના કર્યાં ?”

રસ્કિન કહે છે : “હું યુવાન હતો ત્યારે જે પણ યુવતી મારી સાથે સારો વ્યવહાર કરતી હતી તેની સાથે મને પ્રેમ થઈ ગયો હતો, પરંતુ લગ્ન કોઈની યે સાથે થઈ શક્યું નહીં.”

રસ્કિન બોન્ડ હવે ૮૧ વર્ષના છે. તેઓ પોતાના દત્તક પુત્ર અને એમનાં પૌત્ર-પૌત્રીઓ સાથે મસૂરીમાં રહે છે. તેઓ માત્ર અંગ્રેજી જ નહીં,પરંતુ હિંદી પણ સારી રીતે બોલી શકે છે. મસૂરીની કોઈ બૂકશોપ પર કે ટી-સ્ટોલ પર ઘણી વાર સાહેલાણીઓ સાથે તેમને વાતો કરતા નિહાળી શકાય છે.

તેઓ કહે છે : “મારા મનમાં કદીયે મહાન લેખક બનવાની ખ્વાહિશ નહોતી. હું તો માત્ર નિજાનંદ માટે લખવા માગતો હતો. મેં કદી વિચાર્યું જ નહોતું કે ભારતના લોકો મને આટલો બધો પ્રેમ આપશે. સાચું કહું ? મારી અપેક્ષા કરતાં મને વધુ માન-સન્માન મળ્યા છે. આજે પણ રોજ બે-ત્રણ પાનાં લખું છું. લખ્યા વિના હું રહી શકતો નથી.”

દયા રાની. એ હતી કિન્નર.

એક ભવ્ય આવાસમાં રહેતી હતી. કિન્નર હોવા છતાં તેની પાસે પુષ્કળ પ્રોપર્ટી હતી. ઘરમાં અને બેંકમાં લાખો રૂપિયા પડયા રહેતા. એના ઘરમાં તેની સાથે બીજાં ત્રણ જણ રહેતાં હતાં. તેની ભત્રીજી સ્મિતા, તેની શિષ્યા કાવેરી અને તેની ભત્રીજીનો પુત્ર સુનિલ.

દયારાની શહેરનું જાણીતું નામ હતું. તે અત્યંત રૂપાળી હતી. તે સામાજિક કાર્યકર્તા પણ હતી. તે લોકસભાની અને વિધાનસભાની તથા શહેરના મેયરપદની ચૂંટણી લડી પણ હતી. ૨૦૦૯માં તે ગાઝિયાબાદની બેઠક પરથી અપક્ષ ઉમેદવાર તરીકે ચૂંટણી લડી હતી. અલબત્ત, તે એ ચૂંટણી હારી ગઈ હતી. લોકોને તેનો સ્વભાવ ગમતો હતો. તે ગરીબોને મદદ કરતી હતી. સ્થાનિક લોકો માટે તે વીજળી-પાણીના મુદ્દે લડત ચલાવતી હતી. ૨૦૧૧માં ૭ મિનિટ અને ૨૭ સેકન્ડની બનેલી ફિલ્મ ‘મૈં હીજડા હું’ નામની ફિલ્મમાં તેનાં સારાં કામોને દર્શાવવામાં આવ્યાં હતાં. એ ફિલ્મને શ્રેષ્ઠ દસ્તાવેજી ફિલ્મ તરીકેનો એવોર્ડ પણ મળ્યો હતો.

દયા રાની આમ તો કિન્નર સમાજની સભ્ય હતી, પરંતુ પોતાના સગાં-સંબંધીઓ સાથે પણ સંબંધ રાખતી હતી. એક દિવસ તેની ભત્રીજી સ્મિતા તેના નાનકડા બાળકને લઈ તેના ઘરે આવી પહોંચી. સ્મિતા રડતી હતી. દયારાનીએ પૂછયું, “બેટા! કેમ રડે છે ?”

સ્મિતાએ કહ્યું, “મારો પતિ મારી સાથે મારઝૂડ કરે છે. મારી પર વહેમાય છે. આજે પણ તેણે મને મારી છે.”

દયારાનીએ એની ભત્રીજીને કહ્યું, “બેટા! કોઈ ચિંતા ના કર. તું મારી દીકરી જેવી છે. તું અને તારો પુત્ર કાયમ માટે મારા ઘરમાં રહી શકો છો.”

એ દિવસથી દયારાનીની ભત્રીજી સ્મિતા અને તેનો પુત્ર તેના ઘરમાં રહેવા આવી ગયા. દયારાની પાસે એક મોટરકાર પણ હતી. તે ડ્રાઈવર પણ રાખતી હતી. ડ્રાઈવરનું નામ સમીર જે દયારાનીનો વિશ્વાસુ ડ્રાઈવર હતો. કેટલાક સમય બાદ દયારાનીએ તેની ભત્રીજી સ્મિતા અને તેના પતિ વચ્ચે સમાધાન કરાવવા પ્રયાસ કર્યો, પણ તેમાં સફળતા મળી નહીં. છેવટે તેણે એ બેઉ વચ્ચે છૂટાછેડા કરાવી આપ્યા. હવે તેની ભત્રીજી અને તેનો પુત્ર કાયમ માટે દયારાનીના પરિવારનો હિસ્સો બની ગયાં.

આ વાતને કેટલાક મહિના વીત્યા.

એ દિવસે સવારે સ્મિતાની આંખ ખૂલી તો ઘરમાં સન્નાટો હતો. રોજ તો દયારાની વહેલી ઊઠી જતી હતી, પરંતુ આજે તો દયારાનીના બેડરૂમનું બારણું ખૂલ્યું જ નહોતું. સ્મિતા દયારાનીના બેડરૂમમાં ગઈ. બારણું ખોલ્યું અને તે ચીસ પાડી ઊઠી. દયારાનીનું શરીર લોહીથી લથપથ હતું. તેની હત્યા થઈ ચૂકી હતી. આસપાસના લોકો ભેગા થઈ ગયા. સ્મિતા રડવા લાગી. “ભગવાન જાણે કોઈએ મારી ફોઈને મારી નાખી.”

પોલીસ આવી ગઈ.

પોલીસે જોયું તો દયારાની પર કોઈએ ગોળી છોડી એની હત્યા કરી નાખી હતી. દયારાનીના બેડરૂમની એક બારી રોજની જેમ ખુલ્લી હતી. પૂછપરછમાં સ્મિતાએ કહ્યું, “રાત્રે આઠ વાગે જમીને તેઓ તેમના બેડરૂમમાં જતાં રહ્યાં હતાં. બેડરૂમની બારી તેઓ હંમેશાં ખુલ્લી રાખતાં.”

પોલીસને ખ્યાલ આવી ગયો કે કોઈકે બારીમાંથી ગોળી મારી દયારાનીનું ખૂન કરી દીધું છે, પણ આશ્ચર્ય એ વાતનું હતું કે કોઈએ ગોળીનો અવાજ સાંભળ્યો નહોતો. દયારાનીના ઘરની બાજુમાંથી એક રેલવે લાઈન પસાર થતી હતી. બહારથી કોઈ ગોળી મારીને ભાગી ગયું હોય તેમ જણાયું.

દયારાની આર્થિક રીતે સંપન્ન હતી. તેની પાસે કરોડોની સંપત્તિ હતી. ઘરમાંથી તો કોઈ લૂંટ થઈ જ નહોતી તો પછી દયારાનીની હત્યા કોણે કરી ? કેમ કરી ? પોલીસ માટે આ એક મૂંઝવતો કોયડો હતો. દયારાનીએ તેના ઘરની બહાર એક સીસીટીવી કેમેરા લગાવેલો હતો. પોલીસે સીસીટીવી કેમેરાના ફૂટેજ જોયા તો કરીબ રાતના અગિયાર વાગે ત્રણ માણસોની છાયા દયારાનીના ઘરની બહાર નજર આવી. કેમેરાથી બચવા એ ત્રણેય જણે દીવાલનો સહારો લીધો હતો. કેટલીક ક્ષણો બાદ એક મોટર સાઈકલ પણ ત્યાંથી જતી દેખાઈ. સંદિગ્ધોના ચહેરા સ્પષ્ટ નહોતા. મોટર બાઈકનો નંબર પણ દેખાતો નહોતો.

પોલીસે દયારાનીની હત્યાનું રહસ્ય ઉકેલવા હવે બાતમીદારોનો સહારો લીધો. એક બાતમીદારે પોલીસને જણાવ્યું કે, દયારનીને પડોશમાં કોઈનીયે સાથે ઝઘડો નહોતો, પરંતુ દયારાનીની ભત્રીજી સ્મિતા કે જે તેના ઘરમાં જ રહે છે તેને કોઈની સાથે પ્રેમ પ્રકરણ હતું. એક બે વાર દયારાનીએ સ્મિતાને સખત ઠપકો આપ્યો હતો. પોલીસે આ માહિતીના આધારે હવે સ્મિતાની પશ્ચાદ્ભૂમિકા પર તપાસ શરૂ કરી. પૂછપરછ કરતાં ખબર પડી કે, સ્મિતાનો વિવાહ તેમના જ સમાજના એક યુવાન સાથે થયો હતો, પરંતુ સ્મિતા ચંચળ સ્વભાવની હોઈ તેના પતિને તેની પર શંકા હતી. વિખવાદ વધતાં સ્મિતા દયારાની પાસે તેના પુત્ર સાથે આવી ગઈ હતી. પાછળથી સ્મિતાના તેના પતિથી છૂટાછેડા પણ દયારાનીએ જ કરાવી આપ્યા હતા.

પોલીસે હવે દયારાનીના અને સ્મિતાના ફોનની કોલ ડિટેઈલ્સ કઢાવી. દયારાનીના ફોનની કોલ ડિટેઈલ્સમાંથી તો કાંઈ ખાસ માહિતી પ્રાપ્ત થઈ નહીં, પરંતુ સ્મિતાના ફોનની કોલ ડિટેઈલ્સમાંથી માલૂમ પડયું કે, સ્મિતા એક ચોક્કસ નંબર પર રોજ રાત્રે કલાકો સુધી વાત કરતી હતી. જે રાત્રે દયારાનીની હત્યા થઈ ગઈ તે રાત્રે પણ રાતના ૧૧ પહેલાં અને રાતના ૧૨ વાગ્યા બાદ સ્મિતાએ એક ચોક્કસ નંબર પર ખૂબ લાંબી વાત કરી હતી. પોલીસે તપાસ કરી તો સ્મિતા જે નંબર પર હત્યાની રાતે વાત કરતી હતી તે નંબર વારિસ નામના એક યુવકનો હતો.

પોલીસે શંકાના આધારે સ્મિતાને પોલીસ સ્ટેશનમાં બોલાવી અને પૂછયું કે, “આ વારિસ કોણ છે ?”

સ્મિતા સ્તબ્ધ થઈ ગઈ. તેણે કહ્યું કે, “વારિસ મારો પ્રેમી છે.”

“હત્યાની રાતે તેં વારિસ સાથે શું વાત કરી ?” પોલીસે સખ્તાઈથી પૂછયું.

અને સ્મિતા ભાંગી પડી. તે રડવા લાગી. પોલીસે પૂછયું, “તું વારિસને કેવી રીતે ઓળખે છે ?”

સ્મિતાએ કહ્યું, “દયારાનીનો એક ડ્રાઈવર છે સમીર. વારિસ સમીરનો દોસ્ત છે. તે સમીરને મળવા આવતો હતો. એ મને ગમી ગયો હતો. દયારાની ઘરમાં ના હોય ત્યારે પણ તે મને મળવા આવતો હતો. અમે બહાર મળવા લાગ્યા હતા. અમે રોજ એકબીજા સાથે વાતો કરતાં હતાં.”

“પછી ?” પોલીસે કહ્યું, “જો સ્મિતા, તું સાચું કહી દે. તું સાચું બોલીશ તો અમે તને બચાવી લઈશું.”

સ્મિતા પોલીસની વાતમાં આવી ગઈ. એણે કહ્યું, “સાહેબ, સાચું કહું ? હું સમીર વગર રહી શકતી નહોતી. એક વાર દયારાનીની ગેરહાજરીમાં સમીર આવ્યો હતો. અમે બે એકલા જ ઘરમાં હતાં. દયારાની અચાનક આવી ગયાં. અમને જોઈ ગયાં. અમને ખૂબ ખખડાવ્યાં. સમીરને લાફો મારીને કાઢી મૂક્યો. ફરી હું સમીર સાથે ભાગી ગઈ. સમીર મારી સાથે લગ્ન કરવા માગતો હતો, પણ એણે બહાના બતાવ્યા. સમીરે મને કહ્યું હતું કે, “વગર પૈસે લગન કરીને શું કરીશું ? શું ખાઈશું ? એમ કહી સમીરે મને કહ્યું કે તારા ફોઈ દયારાની પાસે ઘણા રૂપિયા છે. તેની પાસે તું પાછી જા. તે તને બહુ ચાહે છે. તેની તું વારીસ બની જા. તે પછી હું તેની હત્યા કરી નાખીશ અને આપણે બેઉ કરોડોની સંપત્તિના માલિક બની જઈશું. સમીરના કહેવાથી તેની યોજના પ્રમાણે હું પાછી દયારાની પાસે આવી ગઈ. તેમના પગે પડી. મેં તેમની માફી માગી લીધી. દયારાની ખરેખર દયાળુ હતાં. તેમણે મને માફ કરી દીધી અને ફરી મને તેમની પાસે રાખી લીધી. કેટલાક દિવસો બાદ મેં તેમને કહ્યું : “મને તમારી વારસદાર બનાવી દો.” તો એમણે કહ્યું, “બેટા, તું મારી વારસદાર જ છે. આ બધું તારું જ છે ને.”

પોલીસ એક ચિત્તે સ્મિતાની કેફિયત સાંભળતી રહી. પોલીસે પૂછયું : “તે પછી શું થયું ?”

સ્મિતા બોલી : “મને લાગ્યું કે દયારાનીએ મને વારસદાર બનાવી જ દીધી છે. એક દિવસ તેમણે જ મને ૨૫ લાખ રૂપિયા કબાટમાં મૂકવા આપ્યા. પૈસા.. ક્યાં હતા તેની મને હવે ખબર હતી. મેં સમીરને વાત કરી કે દયારાનીની મિલકત ક્યાં છે તે હું જાણું છું. તું તારું કામ પતાવી દે તે પછી તું જ આ ઘરમાં રહેવા આવી જા. મેં સમીરને કહ્યું : “દયારાની તેમના બેડરૂમની બારી ખુલ્લી રાખે છે. તારે જે કરવું હોય તે કરી નાખ.”

સ્મિતા બોલી : “તે પછી એ રાત્રે સમીર એના બે મિત્રો સાથે લઈને દયારાનીના ઘરે રાત્રે આવ્યો. તેની પાસે ૩૧૫ બોરનો એક તમંચો હતો. તમંચાનો અવાજ ના થાય તે માટે મેં તેને કહ્યું હતું કે, રાત્રે ખૂબ ટ્રેનો પસાર થાય છે. ટ્રેનના હોર્નના અવાજ વખતે જ તમંચો ચલાવજે.” એણે એમ જ કર્યું.

પોલીસે તપાસમાં શોધી કાઢયું હતું કે, હત્યાની રાત્રે ૧૧ વાગ્યાના એક કલાકમાં એ રેલવે લાઈન પરથી પંદર ટ્રેનો પસાર થઈ હતી. સમીરે ટ્રેનના હોર્નના અવાજ વખતે જ બેડરૂમની બારીમાંથી પલંગમાં સૂતેલી દયારાની પર ગોળી ચલાવી હતી. તે પછી તે તેના મિત્રો સાથે મોટર બાઈક પર ભાગી ગયો હતો.

પોલીસે સ્મિતાના બયાનના આધારે સમીરને પકડયો. સ્મિતાની પણ ધરપકડ કરી. બીજા બે સાગરીતોની પણ ધરપકડ કરી. સમીરે દયારાનીની હત્યા કરી હોવાનું કબૂલ કરી લીધું.

દયારાની દયાળુ હતી, પરંતુ આજના સમયમાં કોઈની પર દયા કરવા જેવું છે ખરું ?