ગ્લેબ એક રશિયન બાળકનું નામ છે.

તેનું આખું નામ ગ્લેબ કુડ્રિઆવત્સેવા છે. તેની ઉંમર હજુ બે જ વર્ષની છે. આ બાળકનો જન્મ મોસ્કોમાં થયો છે. તેની માતાનું નામ નેલી કુડ્રિઆવત્સેવા છે. નેલી કહે છે : “મારો પુત્ર છ મહિનાનો થયો ત્યારે જ તેના સ્વાસ્થ્યમાં મને ગરબડ જણાઈ હતી. તેના પેટ પર સોજો આવી જતો હતો. પેટ ફૂલી જતું હતું. હું ગ્લેબને ડોક્ટરો પાસે લઈ ગઈ. ડોક્ટરોએ તેના શરીરનું પરીક્ષણ કર્યા પછી મને કહ્યું કે તેને હૃદયની એક ગંભીર બીમારી છે. એ બીમારીને રિસ્ટ્રિક્ટવ ર્કાિડયો માયોપેથી કહે છે. આ રોગ થવાનાં કારણો અજાણ છે. આ બીમારીમાં હૃદયના સ્નાયુઓ જાડા થઈ જાય છે અને દરેક ધડકન પછી એક ક્ષણ માટે જે તે રિલેક્સ થવા જોઈએ તેમ થતું નથી. એ કારણે હૃદયનો પંપ બરાબર કામ કરી શકતો નથી. પરિણામે ફેફસાં પર ભારે દબાણ આવે છે.”

આ બાળકને વધુ નિષ્ણાત તબીબો પાસે લઈ જવામાં આવ્યો. હૃદયનાં પ્રત્યારોપણ એટલે કે હૃદય બદલવા સિવાય તેનો કોઈ જ ઉપાય નથી તેમ કહેવામાં આવ્યું. રશિયામાં કોઈ પણ તબીબ આ પ્રકારનું હૃદય બદલવા તૈયાર નહોતો. નાનકડા ગ્લેબની મા બાળકને લઈ આસપાસના દેશોના ડોક્ટરો પાસે પણ જઈ આવી, પરંતુ નાનકડા બાળકના બીમાર હૃદયને કાઢી નાખવું, બીજા કોઈ નાનકડા બાળકનું હૃદય મળવું અને મળે તો તેના શરીરમાંથી કાઢી બીજા બાળકના શરીરમાં તેનું પ્રત્યારોપણ કરવું એક મુશ્કેલ અને જટિલ પ્રક્રિયા હતી.

ગ્લેબની માતા નેલીએ બાળકને બચાવી લેવા અડગ નિર્ધાર કર્યોહતો. વિદેશમાં લઈ જઈ તેની શસ્ત્રક્રિયા કરાવવા નેલી પાસે પૂરતાં નાણાં નહોતાં. નેલીએ કેટલાંક રશિયન પરિવારોનો સંપર્ક કર્યો અને ઓપરેશન માટે ફંડ પણ એકત્ર કર્યું.

તે પછી નેલી એના બાળકને લઈ જર્મનીના મ્યુનિક શહેરમાં ગઈ. જર્મનીના ડોક્ટરોએ ગ્લેબને જોઈ કહ્યું અગાઉ જે બીમારીનું નિદાન કરવામાં આવ્યું હતું તે પ્રમાણભૂત હોવાનું જણાવ્યું, પરંતુ બાળકના ફેફસાં પરના ભારે દબાણના કારણે તેમણે શસ્ત્રક્રિયા કરવા ઇનકાર કર્યો. નેલી નિરાશ થઈ બાળકને લઈ રશિયા પાછી આવી. તે પછી નેલીએ અમેરિકાના અને ભારતના હૃદયરોગ નિષ્ણાત તબીબોનો સંપર્ક કર્યો. અમેરિકામાં આ પ્રકારની જટિલ શસ્ત્રક્રિયાઓ કરનારી હોસ્પિટલો હતી, પરંતુ તેની ફી અત્યંત ઊંચી હોઈ નેલીએ ભારતમાં જ આ શસ્ત્રક્રિયા કરાવવા નિર્ણય કર્યો. નેલી અગાઉથી એપોઈન્ટમેન્ટ લઈ ચેન્નાઈ આવી. ચેન્નાઈમાં ર્ફોિટસ મલાઈ હોસ્પિટલ ખાતે ર્ફોિટસ સેન્ટર ફોર હાર્ટ ફેઈલ્યોર એન્ડ ટ્રાન્સપ્લાન્ટ ડિપાર્ટમેન્ટ છે. અહીં હૃદયનું પ્રત્યારોપણ કરવાની સુવિધા, ઉપકરણો અને નિષ્ણાત તબીબો ઉપલબ્ધ છે.

નેલી તેના નાનકડા બાળક ગ્લેબને લઈ ચેન્નાઈ આવી ત્યારે બાળકની હાલત અત્યંત ગંભીર હતી. હૃદય અત્યંત ધીમું કામ કરતું હતું. કિડની પણ બરાબર કામ કરતી નહોતી. બાળકની હાલત જોઈને તબીબોએ બાળકને ટ્રાન્સપ્લાન્ટ લિસ્ટમાં સૌથી અગ્રતાક્રમે મૂકી દીધો. રાજ્યની અને બહારની તમામ હોસ્પિટલોને જાણ કરવામાં આવી કે, તેમની પાસે કોઈ બ્રેઈન ડેડ ચાઈલ્ડ હોય તો ગ્લેબને બચાવવા એક નાનકડા બાળકનું હૃદય જોઈએ છે.

એ પછી પૂરા દોઢ મહિના સુધી ઇંતજાર કરવો પડયો. એક દિવસ ખબર આવ્યા કે બેંગલુરુની મનીપાલ હોસ્પિટલમાં એક બ્રેઈન ડેડ બાળક છે. એ બાળકનાં માતા-પિતા તેમના બ્રેઈન ડેડ બાળકનું હૃદય આપવા તૈયાર છે. આ તરફ પણ નાનકડા ગ્લેબની હાલત દિવસે ને દિવસે બગડી રહી હતી. ચેન્નાઈની હોસ્પિટલના તબીબો પાસે પણ હવે ગ્લેબને બચાવી લેવા ખૂબ ઓછો સમય હતો. વળી બીજો સવાલ એ હતો કે બેંગલુરુની હોસ્પિટલના બ્રેઈન ડેડ બાળકનું હૃદય ગ્લેબને મેચ થશે કે કેમ તે પણ એક સવાલ હતો. ગ્લેબની માતાના મનમાં હજાર હજાર સવાલ હતા. છતાં તેણે ધીરજ રાખવા નિર્ણય કર્યો.

બેંગલુરુની હોસ્પિટલમાંથી સંદેશો મળતા જ એક મિનિટ પણ બગાડયા વિના ચેન્નાઈની ર્ફોિટસ મલાર હોસ્પિટલના નિષ્ણાત તબીબોની એક ટીમ બેંગલુરુ જવા ઊપડી. તે ટીમમાં ર્કાિડયો થોરોસિક સર્જન, પીડિયાટ્રિક ઇન્ટરનેશનલ ર્કાિડયોલોજિસ્ટ, ર્કાિડયાક એનેસ્થેટિસ્ટ વગેરે હતા. બેંગલુરુ જઈ તેમણે સર્જરી કરી બ્રેઈન ડેડ બાળકના હૃદયને બહાર કાઢયું અને એક ચાર્ટર ફ્લાઈટ દ્વારા તેને ચેન્નાઈ લઈ જવામાં આવ્યું. એકના શરીરમાંથી બહાર કાઢેલા હૃદયને એક સ્થળેથી બીજા સ્થળે લઈ જવામાં વિલંબ કરી શકાય નહીં. જેવી રીતે વડા પ્રધાનને કે રાષ્ટ્રપતિશ્રીને પસાર થવા બધા માર્ગો પરનો બધો જ ટ્રાફિક રોકીને રસ્તો ખુલ્લો કરી આપવામાં આવે છે તેવું અહીં બંને રાજ્યો વચ્ચે પણ કરવામાં આવ્યું. બેંગલુરુની હોસ્પિટલથી એરપોર્ટ સુધી અને ચેન્નાઈના એરપોર્ટથી ર્ફોિટસ મલાર હોસ્પિટલ સુધીના રસ્તા પરના બીજા બધા જ ટ્રાફિકને રોકીને ટ્રાફિક પોલીસે એક બાળકને બચાવવા હૃદયને લઈ જવાના તમામ રસ્તા ખુલ્લા રાખ્યા. આ વ્યવસ્થાને ‘ગ્રીન કોરિડોર’ કહે છે. આવી ‘ગ્રીન કોરિડોર’ વ્યવસ્થાના કારણે બેંગલુરુથી એક હૃદયને ચેન્નાઈની હોસ્પિટલ સુધી લઈ જવામાં માત્ર ૪૭ મિનિટ જ લાગી. પ્રત્યારોપણ માટે હાર્ટને લઈ જતી એમ્બ્યુલન્સને પોલીસે એસ્કોર્ટ પણ કરી.

તે પછી ચેન્નાઈની હોસ્પિટલમાં ગ્લેબ પર સર્જરી શરૂ કરવામાં આવી. તેનું બીમાર હૃદય બહાર કાઢી લેવામાં આવ્યું. હૃદય વગરના બાળકને જીવિત રાખવા બીજાં ઉપકરણો લગાવવામાં આવ્યાં. ખાસ કરીને દર્દીની વય ખૂબ ઓછી હોય ત્યારે આ પ્રકારની સર્જરી અત્યંત મુશ્કેલ હોય છે. મુશ્કેલીની શરૂઆત એનેસ્થેશિયાથી જ શરૂ થાય છે. તે પછી તેના શરીરમાં બીજાનું હૃદય બેસાડવું તેનાથી પણ વધુ જટિલ પ્રક્રિયા છે. નાનકડા ગ્લેબ પરની સર્જરી પૂરા આઠ કલાક ચાલી. એક નાનકડા બાળકનું હૃદય બીજા નાનકડા બાળકના શરીરમાં ગોઠવી દેવામાં આવ્યું. શસ્ત્રક્રિયા સફળતાપૂર્વક પાર પાડવામાં આવી.

આ પ્રકારની શસ્ત્રક્રિયા બાદ નવું હૃદય બીજાના શરીરના અનુકૂલન સાધવામાં ૧૦ દિવસ લે છે. એ દિવસો પણ પસાર થઈ ગયા. હવે ગ્લેબ તેની માતાની કેડમાં ઊંચકાયેલો છે. તે નવા હૃદય સાથે સૌને સ્મિત આપે છે, હસે છે અને એની માતા સાથે રમે પણ છે. ગ્લેબની માતા નેલી કહે છે : “હાર્ટ ટ્રાન્સપ્લાન્ટ પછી હું જ્યારે મારા પુત્રને ઊંચકું છું અને તે મારા હાથમાં હોય અને હલનચલન કરે છે ત્યારે મને લાગે છે કે, તેનો પુનર્જન્મ થયો છે. તે મારું ભવિષ્ય છે.”

એક રશિયન બાળકના શરીરમાં એક ભારતીય હૃદય ધબકી રહ્યું છે.

ભારત આ કરી શકે છે.

ચંદ્રમોહન શર્મા. તે આરટીઆઈ એક્ટિવિસ્ટ હતો. દિલ્હી-નોઈડા વિસ્તારમાં સરકારી જમીનો પર ગેરકાયદે કબજો જમાવનાર માફિયાઓની વિરુદ્ધ તેણે અનેક આરટીઆઈ દાખલ કરી હતી. ૩૦૦થી વધુ આરટીઆઈ દાખલ કરનાર ચંદ્રમોહન શર્મા સમાજસેવક તરીકે પણ જાણીતો હતો. આ કારણે તેના અનેક દુશ્મનો પણ હતા.

૩૦ એપ્રિલ, ૨૦૧૪ના રોજ ચંદ્રમોહન શર્મા નોઈડાના એક પોલીસ સ્ટેશને પહોંચ્યો. એણે પોલીસને જાણકારી આપી કે, કેટલાક જમીન માફિયાઓએ તેની હત્યા કરી દેવાની ધમકી આપી છે. ચંદ્રમોહન શર્માને એવી ધમકી આપનારાઓના નામ સાથે અરજી પણ આપી.

ઘરે આવીને તેણે તેની પત્ની સવિતા શર્માને પણ એ ધમકીની વાત કરી. સવિતા શર્મા ગભરાઈ ગઈ. તેના પગ નીચેથી જાણે કે જમીન ખસી ગઈ. પોલીસ પણ હરકતમાં આવી ગઈ.

બન્યું એવું કે, પોલીસને જાણ કર્યા બાદ તા. ૨ મે, ૨૦૧૪ના રોજ ગ્રેટર નોઈડાના એલ્ડેકો ક્રોસિંગ પાસેથી એક સળગી ગયેલી મોટરકાર મળી. અંદર એક સળગી ગયેલી માનવલાશ પણ હતી. લાશ એટલી હદે સળગી ગઈ હતી કે તેની ઓળખ કરવી મુશ્કેલ હતું. પોલીસે કારની ચેસીસ નંબર તથા નંબર પ્લેટ પરથી તપાસ કરી તો એ કાર ચંદ્રમોહન શર્માની માલિકીની હતી. પોલીસે ચંદ્રમોહન શર્માની પત્ની સવિતા શર્માને જાણ કરી. સવિતા શર્માના પગ નીચેથી જમીન સરકી ગઈ. કારની આગલી સીટમાં પડેલી લાશને જોઈ તે ધ્રુસકે ને ધ્રુસકે રડવા લાગી. પોલીસે લાશનું પોસ્ટમોર્ટમ કરાવી તે મૃતદેહ સવિતા શર્માને સોંપી દીધો. તે પછી તેની અંતિમ વિધિ કરવામાં આવી.

ચંદ્રમોહન શર્મા એ વખતે આમઆદમી પાર્ટીનો આગેવાન પણ હતો. તેની પત્ની સવિતા શર્મા પણ આમઆદમી પાર્ટીની પશ્ચિમી ઉત્તર પ્રદેશની મહામંત્રી હતી. શર્માની હત્યાની જાણ થતાં અનેક લોકો પોલીસ સ્ટેશને પહોંચી નારાબાજી કરવા લાગ્યા. ભીડને જોઈ પોલીસ સક્રિય થઈ ગઈ. ચંદ્રમોહન શર્માએ તેની હત્યા પહેલાં જે અરજી આપી હતી તેના આધારે અરજીમાં લખેલા સંભવિત હત્યારાઓ ચાર વ્યક્તિઓની ધરપકડ કરી. પોલીસે સખ્તાઈથી તેમની પૂછપરછ કરી, પણ પકડાયેલા લોકોએ કહ્યું કે, “અમને ખોટી રીતે ફસાવવામાં આવી રહ્યા છે.”

પોલીસે એ બધાં સામે હત્યાનો કેસ દાખલ કરી તેમને જેલમાં મોકલી દીધા. ચંદ્રમોહન શર્મા ગ્રેટર નોઈડામાં આવેલી હોન્ડા સિએલ કંપનીમાં નોકરી કરતો હતો. કંપનીએ મૃત ચંદ્રમોહન શર્માની પત્નીને ઇન્સ્યોરન્સ વગેરે મળીને રૂ. ૨૦ લાખની રકમ મોકલી આપી.

સમય વહેતો રહ્યો.
ચંદ્રમોહન શર્માની હત્યાના એક મહિના બાદ એના જ ઘરની નજીકમાં રહેતી નીલમ નામની યુવતી અચાનક ગુમ થઈ ગઈ. નીલમના ગુમ થવા અંગે તેના માતા-પિતાએ એ જ પોલીસ મથકમાં ફરિયાદ નોંધાવી. પોલીસે તપાસ કરી તો પડોશીએ કહ્યું કે, મરનાર ચંદ્રમોહન શર્મા અને નીલમ વચ્ચે પ્રેમસંબંધો હતાં. આ બાબતે ચંદ્રમોહન શર્મા અને તેની પત્ની સવિતા શર્મા સાથે અવારનવાર ઝઘડા પણ થતા હતા. નીલમ પહેલેથી જ આઝાદ ખ્યાલવાળી છોકરી હતી. બની શકે કે ચંદ્રમોહનની હત્યા બાદ તે અન્ય કોઈ સાથે ભાગી ગઈ હશે.

પોલીસે નીલમના મોબાઈલ ફોનની કોલ ડિટેઈલ કાઢી તો ખબર પડી કે, નીલમ તેના મોબાઈલમાં બે સીમકાર્ડ રાખતી હતી. પોલીસ તપાસમાં બીજી આશ્ચર્યજનક માહિતી એ મળી કે, એ બે સીમકાર્ડ પૈકી એક સીમકાર્ડ ચંદ્રમોહન શર્માના નામે ખરીદવામાં આવ્યું હતું અને એ કાર્ડ પરથી તે રાતના સમયે કોઈની સાથે વાત કરતી હતી. અલબત્ત, જે દિવસથી તે ગુમ હતી તે દિવસથી તેનો ફોન સ્વિચ ઓફ આવતો હતો.

નીલમના ગુમ થઈ ગયાના ત્રણ મહિના બાદ કોઈ અજાણ્યા ફોન નંબર પરથી નીલમના પિતા પર ફોન આવ્યો કે, “તમારી પુત્રી નીલમ તિરુપતિ-બાલાજી પાસે મેં જોઈ છે.”

નીલમના પિતાએ આ વાતની જાણકારી પોલીસને કરી. પોલીસે તપાસ કરી તો જે નંબર પરથી એ ફોન આવ્યો હતો તે નંબર બેંગલુરુના એક પીસીઓનો હતો. તે પછી ત્રણ-ચાર દિવસ બાદ ફરીથી એવો જ ફોન આવ્યો કે તમારી પુત્રી તિરુપતિ-બાલાજીમાં ફરી રહી છે. ફરી એ વાત જાણ પોલીસને કરવામાં આવી. ફોન કરનાર વ્યક્તિ કોણ છે અને તેનો હેતુ શું છે તે એક કોયડો હતો. પોલીસે એક ટીમ બેંગલુરુ રવાના કરી. પોલીસે નંબરના આધારે બેંગલુરુનો પીસીઓ શોધી કાઢયો. એ પીસીઓમાં લાગેલા સીસીટીવી કેમેરાના આધારે તેના વીડિયો ફૂટેજ લેવામાં આવ્યા. તેમાં ફોન કરનાર વ્યક્તિના શરીર પર હોન્ડા સિએલ કંપનીનો યુનિફોર્મ હતો. પોલીસ બેંગલુરુની હોન્ડા સિએલ કંપનીમાં ગઈ અને સીસીટીવી ફૂટેજ બતાવ્યા. કંપનીમાં કામ કરતા કર્મચારીએ કહ્યું કે, “આ તસવીરો અમારી કંપનીમાં હમણાં જ જોડાયેલા નીતિન શર્માની છે.” પોલીસે કંપનીમાં કામ કરતા નીતિન શર્માને બોલાવ્યો. પોલીસને લાગ્યું કે આ માણસનો ચહેરો પરિચિત લાગે છે. તે ચંદ્રમોહન શર્મા જેવો લાગતો હતો.ળ

પોલીસ નીતિન શર્માની પૂછપરછ શરૂ કરી. નીતિન શર્મા ગભરાયેલો જણાતો હતો. પોલીસને ખ્યાલ આવી ગયો કે, નીતિન શર્મા ખરેખર તો ચંદ્રમોહન શર્મા જ છે, જેની ત્રણ મહિના પહેલાં હત્યા થઈ ગઈ હતી અને જેની સળગી ગયેલી લાશ મળી હતી. પોલીસને આવો સંદેહ જવા છતાં તે મૌન રહી. પોલીસ ચાલાકીથી નીતિન શર્માને પૂછપરછ કરવાના બહાને તેના ઘરે લઈ ગઈ. નીતિન શર્મા પોલીસ સાથે તેના ઘરે જવા ઇંતજાર કરી રહ્યો હતો, પરંતુ પોલીસે સખ્તાઈ કરી પોલીસ નીતિન શર્માને લઈ તેના ઘરે પહોંચી. નીતિન શર્માના ઘરે નીલમ મોજૂદ હતી.

પોલીસે કડકાઈથી નીતિન શર્માને પૂછયું : “તું કોણ છે ?”

પોલીસ થર્ડ ડિગ્રીનો અમલ કરે તે પહેલાં જ નીતિન શર્માએ કહી દીધું કે, “હું નીતિન શર્મા નહીં, પરંતુ ચંદ્રમોહન શર્મા છું.”

ચંદ્રમોહન શર્માએ કબૂલ કરી લીધું : “હું આરટીઆઈ એક્ટિવિસ્ટ હતો, પરંતુ હું મારી પડોશમાં રહેતી નીલમ સાથે પ્રેમમાં હતો. હું પરિણીત હોવા છતાં અમારી વચ્ચે સંબંધો પણ બંધાયા હતા. આ વાતની ખબર મારી પત્ની સવિતા શર્માને પડી ગઈ હતી. નીલમની બાબતમાં અમારી વચ્ચે ઝઘડા પણ થતા હતા. હું નીલમને છોડવા તૈયાર નહોતો. મેં અને નીલમે ભાગી જવા એક યોજના બનાવી. મને પાછળથી કોઈ શોધે નહીં તે માટે મેં મારી હત્યા થઈ જવાની છે તેવી બનાવટી અરજી પોલીસને આપી. તે પછી રસ્તા પરના એક ભિખારીને પસંદ કર્યો. એક પરોઢિયે મેં એક ગરીબ ભિખારીને ખાવાનું આપવાના બહાને મારી કારમાં બેસાડયો. નિર્જન સ્થળે જઈ કારમાં જ મેં તેનું ગળું દબાવી તેની હત્યા કરી નાખી. તેના શરીર પર મેં મારા કપડાં પહેરાવી દીધાં અને બેગમાં સાથે લાવેલા બીજાં કપડાં મેં પહેરી લીધા. તે પછી કારની અંદર લાવેલો પેટ્રોલનો કેરબો કાર પર છાંટી મેં મારી જ કાર સળગાવી દીધી. કારની સાથે અંદર ભિખારીની લાશ પણ સળગી ગઈ. બધાને લાગ્યું કે, ચંદ્રમોહન શર્માની હત્યા થઈ ગઈ છે, પરંતુ હું બેંગલુરુ ભાગી આવ્યો. એક મહિના પછી મેં નીલમને ભાગીને અહીં આવવા કહ્યું. હું અહીં હોન્ડા સિએલ કંપનીમાં નીતિન શર્મા નામ ધારણ કરી નોકરી કરવા લાગ્યો. મારો પગાર ઓછો હતો. પૂરું થતું નહોતું. હવે મારી ને નીલમની વચ્ચે ઝઘડા થવા લાગ્યા. હું નીલમથી પણ છૂટવા માગતો હતો. નીલમના પિતાને ફોન પણ મેં જ કર્યો હતો. મને હતું કે નીલમના પિતા અહીં આવશે ને નીલમને જોશે તો તેને લઈ જશે અને હું આઘોપાછો થઈ જઈશ. પણ નીલમના પિતાના બદલે તમે આવી ગયા.”

પોલીસે ચંદ્રમોહન શર્માને પોતાના જ મોતની ફુલપ્રૂફ સાજિશ રચવા બદલ તથા એક ભિખારીની હત્યા કરવા બદલ ધરપકડ કરી. આ ષડયંત્રમાં સાથ આપવા બદલ નીલમની પણ ધરપકડ કરી અને એ રીતે પોતાના જ મૃત્યુની સાજિશ ખુલ્લી પડી ગઈ.

– દેવેન્દ્ર પટેલ

૨૧મી સદીમાં પણ કેટલાક દેશોમાં રાજાશાહી છે. વિશ્વમાં આજના રાજકારણીઓને જોતાં કેટલાકને એવું પણ લાગે છે કે, આજના રાજકારણીઓ કરતાં ઘણા રાજાઓ વધુ સારા અને પ્રજાવત્સલ હતા. વિશ્વમાં કેટલાક એવા દેશો પણ છે જ્યાં લોકશાહી ના હોવા છતાં લોકો સુખ ચૈનથી જિંદગી બસર કરે છે. આવો એક દેશ છે સાઉદી અરેબિયા. સાઉદી અરેબિયાને પોતાની આગવી સમૃદ્ધિ પણ છે અને પોતાના પ્રશ્નો પણ છે. તેલથી સમૃદ્ધ આ દેશની પ્રજા પર લોકતાંત્રિક દેશોમાં નાગરિકો પર જેવા આકરા કરવેરા હોય છે તેવા રાજાશાહી ધરાવતા દેશોમાં નથી. લોકતાંત્રિક દેશોના ચૂંટણીઓ વખતે કાળા નાણાંનો જે બિભત્સ ખેલ ખેલાય છે તેવું સાઉદી અરેબિયામાં નથી. હા, ઈસ્લામ ધર્મના સિદ્ધાંતોનો ચુસ્ત અમલ છે. ભારતના ગુજરાતમાં દારૂબંધીના નામે હપ્તાનો ભ્રષ્ટાચાર ચાલે છે તેવું સાઉદી અરેબિયામાં નથી. ચોરી કરનાર કે બળાત્કાર કરનારને સખ્તમાં સખ્ત સજા છે. ભારત જેવા દેશો કેટલાયે બળાત્કારીઓ જામીન પર છૂટી ફરી ગુનાઈત પ્રવૃત્તિમાં વ્યસ્ત થઈ જતા હોય છે.

વિશ્વના ધનવાન દેશોમાં અગ્રગણ્ય એવા સાઉદી અરેબિયાના શાસક કિંગ અબ્દુલ્લા બિન અબ્દુલ અજીજ અલ સઉદનું તાજેતરમાં જ અવસાન થયું. તેઓ ૯૦ વર્ષની વયના હતા. આતંકવાદીઓ અને કટ્ટરપંથીઓ સામે લડતા સાઉદી અરેબિયામાં સામાજિક અને આર્િથક સુધારાનો પાયો નાંખનાર શાસક તરીકે તેમનો દેશ કિંગ અબ્દુલ્લાને હંમેશા યાદ કરશે. લોકો તેમને પ્રગતિશીલ અને સુધારાવાદી બાદશાહ તરીકે પણ યાદ કરશે. રૂઢિચુસ્ત મુસ્લિમ સમાજવાળા સાઉદી અરબસ્તાનમાં મહિલાઓને અધિકાર પણ કિંગ અબ્દુલ્લાએ જ અપાવ્યો.

કિંગ અબ્દુલ્લા સાઉદી અરેબિયાના સંસ્થાપક શાહ અબ્દુલ અજીજ અલ સઉદના ૧૨ પુત્રો પૈકી એક હતા. કિંગ અબ્દુલ્લા ઈસ્લામના સિદ્ધાંતોના ચુસ્ત સમર્થક હતા પરંતુ તેમની વિચારધારા કટ્ટરપંથી નહોતી. સાઉદી સમાજમાં તેમનું મહત્ત્વપૂર્ણ યોગદાન રાજ્યની ઉત્તરાધિકાર વ્યવસ્થા ગોઠવવામાં રહ્યું. તેમણે ”હયાત અય-બયા” અર્થાત્ ”એલિજન્સ કોન્સલ”નું ગઠન કર્યું ઉત્તરાધિકારીઓ માટે પણ તેમણે એક કેડી કંડારી.

એક વાર કિંગ અબ્દુલ્લાએ કહ્યું હતું: ”સાઉદી અરબની ઓળખ તે તેલથી નહીં પરંતુ તેના નાગરિકોથી થવી જોઈએ.”

૨૦૦૫માં તેમણે સાઉદીની ગાદી સંભાળી તે પછી તેઓ હંમેશા સુધારાવાદી રહ્યા. તેમણે વિસ્તૃત મજલિસ અલ-શુરામાં ૩૦ મહિલાઓને પણ સ્થાન આપ્યું. એ કારણે તેની સભ્ય સંખ્યા ૧૫૦ની થઈ ગઈ. ૨૦૧૦ની સાલમાં શાહ અને તેમના વારસ સુલ્તાને પરદાની રૂઢિચુસ્ત પ્રથા તોડવા માટે એવી મહિલાઓ સાથે તસવીર ખેંચાવરાવી જે મહિલાઓના ચહેરા ખુલ્લા હતા. આ તસવીર સાઉદી અખબારના પહેલા પાના પર પ્રગટ થઈ હતી. અલબત્ત, બધી જ મહિલાઓએ માથા પર અબાયા પહેરી રાખ્યો હતો પરંતુ ચહેરો ઢાંકેલો નહોતો. આ ઘટનાએ સાઉદીમાં સામાજિક રૂઢિચુસ્તતા તોડવામાં મદદ કરી હતી.

૨૦૦૯માં તેમણે કિંગ અબ્દુલ્લા યુનિર્વિસટી ફોર સાયન્સ એન્ડ ટેક્નોલોજીનું ઉદ્ઘાટન કર્યું. ૧૦ અબજ ડોલરના ખર્ચે આ સંસ્થા ઊભી કરવામાં આવી હતી. આ સંસ્થામાં ઉચ્ચ વૈજ્ઞાાનિક સંશોધન અને અભ્યાસ કરવા તમામ યુવક અને યુવતીઓને છૂટ હતી. તાલીબાનો અફઘાનિસ્તાન કે પાકિસ્તાન બાળકીઓને સ્કૂલમાં પણ જવા દેવા માગતા નથી ત્યારે કિંગ અબ્દુલ્લાની વિચારધારા આધુનિક હતી. પવિત્ર કુરાનમાં પણ શિક્ષણ પર ભાર મૂકવામાં આવેલો છે. અહીં આ સંસ્થામાં ભણવા માંગતી યુવતીઓ માટે કોઈ જ ડ્રેસ કોડ ઠોકી બેસાડવામાં આવ્યો નહોતો. કીંગ અબ્દુલ્લાના આ કદમને એક બંધ અને રૂઢિચુસ્ત સમાજમાં ક્રાંતિકારી સુધારા તરીકે લેખવામાં આવ્યું.

કિંગ અબ્દુલ્લાની અંગત સંપત્તિ ૧૮ બિલિયન ડોલરની હોવાનું માનવામાં આવે છે. તેઓ વિશ્વના ત્રીજા નંબરના ધનવાન શાસક ગણાયા છે.

કિંગ અબ્દુલ્લા એવા પહેલા સાઉદી અરેબિયાના શાસક હતા જેઓ વેટિકન સિટી ગયા અને નામદાર પોપને મળ્યા. આ રીતે તેમણે બીજા ધર્મો પ્રત્યે પણ સન્માન દાખવ્યું.

રાજનીતિને લાગેવળગે છે ત્યાં સુધી કિંગ અબ્દુલ્લાએ અલ કાયદા અને ઈસ્લામિક સ્ટેટ જેવા આતંકવાદી સંગઠનોની વિરુદ્ધમાં જાહેરમાં અમેરિકા અને બીજા પશ્ચિમી દેશોનું સમર્થન કર્યું. અમેરિકામાં વર્લ્ડ ટ્રેડ સેન્ટર પરના નાઈન ઈલેવનનો હુમલો કરવાવાળા ૧૯ આતંકવાદીઓ પૈકી ૧૫ સાઉદી અરબના હતા. આ બાબત પણ તેમના માટે ચિંતાનો વિષય હતો. નાઈન ઈલેવનનો હુમલો કરનારાઓની મોટામાં ફરિયાદ એ હતી કે તેમના દેશમાં અમેરિકા સૈનિકોની હાજરી પણ હુમલાનું એક કારણ છે. કિંગ અબ્દુલ્લાએ એ ફરિયાદ તરફ પણ ધ્યાન કેન્દ્રીત કરી તેમના દેશમાંથી અમેરિકી સૈનિકોની સંખ્યા ઘટાડી. તે પછી કિંગ અબ્દુલ્લાએ કટ્ટરપંથીઓ વિરુદ્ધ અભિયાન ચલાવ્યું. સેનાના સશક્તિકરણ માટે તેમણે ૧૫૦ અબજ ડોલરનું ખર્ચ કર્યું. કટ્ટરપંથીઓ અને કટ્ટર ધર્મગુરુઓને ગિરફતાર કર્યા.

આ બધું હોવા છતાં સાઉદી અરેબિયા અને આતંકવાદી સંગઠનો વચ્ચેની સાંઠગાંઠ અંગે આંગળી ચીંધાતી રહી છે. કેટલાક સમય પહેલાં જ જાહેરમાં એક મહિલાનું મસ્તક કપાતું દર્શાવતો એક વીડિયો બહાર આવ્યો હતો. તે દર્શાવે છે કે સાઉદી અરબમાં માનવાધિકાર અને લોકતંત્ર માટે હજુ ઘણું બધું કરવાનું બાકી છે. સાઉદી અરેબિયામાં રાજાશાહી છે અને રાજાશાહી સામે ખતરાના ભયથી કિંગ અબ્દુલ્લા પરિવારે ટયૂનિશિયા, લીબિયા અને ઈજિપ્તમાં લોકતંત્ર માટે જે ચળવળ થઈ તેનો વિરોધ કર્યો હતો. એ જ રીતે મધ્યપૂર્વના દેશોના પ્રશ્નો હલ કરવામાં તેઓ નિષ્ફળ રહ્યા. ભારતને લાગેવળગે છે ત્યાં સુધી કિંગ અબ્દુલા ભારતના કરીબી દોસ્ત હતા. ભારત અને ભારતીયો માટે તેમને સ્નેહ અને લગાવ હતો. કિંગ અબ્દુલ્લાના નિધન બાદ હવે સાઉદીના નવા સુલતાન તરીકે તેમના ઓરમાન ભાઈ સલમાન બિન અબ્દુલ અજીજ અલ સઉદ ગાદી પર આવ્યા છે. તેમની વય ૭૯ વર્ષની છે. તેઓ અનુભવી અને ભરોસાપાત્ર શાસક ગણાય છે.

પચાસ વર્ષ પહેલાં એક એવી ઘટના ઘટી કે જેણે દુનિયામાં ખળભળાટ મચાવી દીધો હતો. ૧૯૬૪માં ફ્રાંસના લેખક અને ચિંતક જ્યોં-પોલ સાર્ત્રેએ વિશ્વનો સહુથી ઊંચો નોબેલ પુરસ્કાર લેવા ઈન્કાર કરી દીધો હતો. તેમણે સ્વૈચ્છાએ આ નોબેલ પ્રાઈઝ લેવા ઈન્કાર કરી દીધો હતો. તેમણે આમ કેમ કર્યું તે અંગે પોતાના ભાવ પ્રગટ કરતું જે વક્તવ્ય પ્રકાશિત કર્યું હતું તે સ્વયં એક ઐતિહાસિક દસ્તાવેજ છે. આ છે તેમનું વક્તવ્યઃ

મેં નોબેલ પુરસ્કાર આપતી સંસ્થા સ્વિડિશ એકેડેમીને એક પત્ર લખી સ્પષ્ટ કર્યું છે કે, આ પુરસ્કાર લેવાનો ઈન્કાર કરવાની બાબતને ન તો સ્વિડિશ એકેડેમી સાથે સંબંધ છે કે ન તો સ્વયં નોબેલ પુરસ્કારથી. અલબત્ત, આમ કરવાનાં બે કારણો છે.

એક તો વ્યક્તિગત કારણ છે. મારો આ ઈન્કાર કોઈ આવેગનું ભાવપ્રદર્શન નથી. મેં હંમેશાં અધિકારિક સન્માનનો ઈન્કાર કર્યો છે. યુદ્ધ પછી ૧૯૫૫માં જ્યારે મને લીઝન ઓફ ઓનરનો પ્રસ્તાવ મૂકવામાં આવ્યો ત્યારે સરકાર સાથે સહાનુભૂતિની સાથે મેં તેનો ઈન્કાર કરી દીધો હતો. મારું આ વલણ લેખકીય કર્મની મારી અવધારણાથી સંબંધિત છે. એક લેખક અગર પોતાના રાજનૈતિક,સામાજિક અગર સાહિત્યિક વિચાર બનાવે છે તો તેણે પોતાનાં જ સંશોધનો પર અવલંબિત રહેવું જોઈએ. એટલે કે તેણે લખેલા શબ્દો પર તે જે કોઈ સન્માન ગ્રહણ કરે છે તેનાથી તેના વાચકો પર દબાણનો અહેસાસ થાય છે. હું માત્ર જ્યાં-પોલ સાર્ત્રેના રૂપે હસ્તાક્ષર કરું છું તે નોબેલ પ્રાઈઝ વિજેતા જ્યાં-પોલ સાર્ત્રેના હસ્તાક્ષરથી ભિન્ન હોય છે.

જો લેખક આ રીતે પુરસ્કાર સ્વીકારે છે તો તે એ સમિતિ અથવા સંસ્થા સાથે પોતાની જાતને સંબદ્ધ અનુભવ કરે છે. તેથી લેખકે પોતાની જાતને કોઈ સંસ્થામાં પરિર્વિતત કરવાથી બચવું જોઈએ. ભલે તે ગમે તેટલો સન્માનજનક પુરસ્કાર હોય.

અલબત્ત, આ મારો પોતાનો અંગત મત છે. જે લોકો આ પુરસ્કાર મેળવી ચૂક્યા છે તેમની આમાં કોઈ આલોચના નથી.

મારી સહાનુભૂતિ સમાજવાદી, જેને પૂર્વી બ્લોક કહે છે તેની તરફ છે. હું પૂર્વ અને પશ્ચિમ એમ બેઉ સંસ્કૃતિઓને નિકટ લાવવા માગું છું: આ કારણથી હું કોઈ સાંસ્કૃતિક સત્તા દ્વારા અપાતા સન્માનને સ્વીકારી શકતો નથી. પશ્ચિમી દેશોના સત્તાધિકારીઓ સાથે મારી સહાનુભૂતિ હોય તો પણ હું પૂર્વી બ્લોક તરફથી અપાતા સન્માનને ન સ્વીકારું.

હું જાણું છું કે, નોબેલ પુરસ્કાર પશ્ચિમી બ્લોકનો સાહિત્યિક પુરસ્કાર નથી. પણ હવે તેનું સ્વરૂપ કંઈક એવું જ થઈ ગયું છે. વર્તમાનમાં નોબેલ પુરસ્કાર પશ્ચિમના લેખકો અને પૂર્વના વિદ્રોહી લેખકો માટે જાણે કે આરક્ષિત થઈ ગયા છે. દા.ત. નેરૂદા નામના એક શ્રેષ્ઠ કવિને આ પુરસ્કાર ન અપાયો જે દક્ષિણ અમેરિકાના મહાન કવિઓ પૈકીના એક છે. અફસોસની વાત એ છે કે રશિયાના લેખક બોરિસ પાસ્તરનાકને આ પુરસ્કાર અપાયો જેનું પુસ્તક રશિયાની બહાર છપાયું અને રશિયામાં જ તે પુસ્તક પ્રતિબંધિત થઈ ગયું. અલ્જિરિયાની લડાઈ દરમિયાન જ્યારે અમે ‘૧૨૧ના ઘોષણાપત્ર’ પર હસ્તાક્ષર કર્યા તો હું તેનો સન્માનપૂર્વક સ્વીકાર કરી લેત, કારણ કે તે મારું નહીં પરંતુ સ્વતંત્રતાનું પણ સન્માન સમજી શકાત. પણ એવું થયું નહીં. યુદ્ધ પછી જ મને પુરસ્કાર આપવાનો નિર્ણય લેવાયો હતો.

સ્વિડિશ એકેડેમીના મંતવ્ય પર વાત કરતી વખતે સ્વતંત્રતાનો ઉલ્લેખ પણ થયો છે. આ એક એવો શબ્દ છે જેના ઘણા અર્થ નીકળી શકે છે. પશ્ચિમના દેશોમાં સ્વતંત્રતા પોતાના સામાન્ય અર્થમાં છેઃ વ્યક્તિગત રીતે હું સમજું છું કે સ્વતંત્રતા વધુ સશક્ત હોય જેમાં એક જોડીથી વધુ જૂતાં રાખવાનો અને ભરપૂર ખાવાનો અધિકાર હોય.

મને લાગે છે કે, પુરસ્કારનો ઈન્કાર કરવાથી વધુ ખતરનાક છે તેનો સ્વીકાર કરવો. અગર હું તેનો સ્વીકાર કરું છું તો એક રીતે પોતાનો ‘વસ્તુપરક પુનર્વાસ’ કરવાનો રહે. હું જાણું છું કે જ આ લેખ સ્વિડિશ એકેડેમીના વિચારોને વ્યક્ત નથી કરતો.

મારો એવો મતલબ નથી કે નોબેલ પુરસ્કાર એક બુર્ઝવા પુરસ્કાર છે. પણ તેની બુર્ઝવાઈ વ્યાખ્યા મારી આસપાસના પરિચિત વિશિષ્ટ પરિવેશમાં પ્રવેશી ગઈ છે.

છેલ્લે, એમાં અપાતી ધનરાશિ સંબંધી પ્રશ્ન પર આવું છું. સ્વિડિશ એકેડેમી નોબેલ પુરસ્કારની સાથે મોટી ધનરાશિ પણ આપે છે. આ સમસ્યા મને બહુ જ દુઃખ પહોંચાડે છે અથવા તો કોઈ તે પુરસ્કાર સ્વીકાર કરે અને તે ધનરાશિ તે સંગઠનોને કે આંદોલનોને આપી દે જેને તે મહત્ત્વપૂર્ણ સમજે છે. દા.ત. હું ખુદ એ ધનરાશિ લંડનની રંગભેદ સમિતિને આપવાનું ચાહત. બેશક, હું આ અઢી લાખ યુક્રેન (ચલણ)ની ધનરાશિનો અસ્વીકાર કરું છું, કારણ કે હું પૂર્વ અથવા પશ્ચિમની કોઈ સંસ્થાગત રૂપે મારી ઓળખ બનાવવા માગતો નથી. બીજી બાજુ બીજા કોઈને અઢી લાખ ક્રાઉનની રકમ માટે એ સિદ્ધાંતોને નકારવા માટે પણ કરી શકતો નથી, જે તેમના પોતાના નથી પરંતુ જેમાં તેમના બીજી સાથીદારોની પણ ભાગીદારી છે.

બસ, આ જ એ કારણો છે જેમણે આ પુરસ્કાર સ્વીકાર્યાે કે ઈન્કાર કર્યો તે બધાં જ કારણો મારા માટે પીડાકારક છે. હું સ્વિડનની જનતા સાથે ભાઈચારો વ્યક્ત કરીને આ સ્પષ્ટીકરણ સમાપ્ત કરું છું.”

જ્યાં-પોલ સાર્ત્રેનો આ પત્ર સ્વિડિશ એકેડેમીને મળે તે પહેલાં તેમને નોબેલ પ્રાઈઝની જાહેરાત થઈ ગઈ હોવાથી એકેડેમી માટે ક્ષોભજનક પરિસ્થિતિ ઊભી થઈ હતી. સાર્ત્રે કોઈ પણ સરકારી અધિકારિક સન્માન લેવાના વિરોધી હતા.

આમ છતાં પણ સ્વિડિશ એકેડેમીના સભ્ય એન્ડ્રેઝ ઓસ્ટરસીંગે તેમની ગેરહાજરીમાં એવોર્ડના પ્રેઝન્ટેશન વખતે કહ્યું હતું: “The fact that (sartre) has declined this distinction does not in the least modify the validity of the award. under the circumstances, however, the academy can only state that the presentation of the prize can not take place.”

‘વેલેન્ટાઈન્સ ડે’ પ્રણયમસ્ત પ્રેમીઓનો દિવસ છે, પરંતુ આજે આ એક એવી વ્યક્તિની પ્રણયકથા છે, જેને ગીત-સંગીત પ્રત્યે સખત નફરત હતી. બહારથી રૂક્ષ પ્રતિભા ધરાવતાં મોગલ બાદશાહ ઔરંગઝેબના જીવનમાં પણ ક્યારેક પ્રણયની વસંત ખીલી ઊઠી હતી. ઔરંગઝેબ એક કઠોર, યુદ્ધમાં ચતુર અને સાહસિક શાસક હતો. ઈસ્લામના નિયમો અનુસાર પવિત્ર જીવન ગુજારનારો મુસલમાન હતો.

એ સમયે બુરહાનપુર પાસે આવેલું જૈનાબાદ નામનું નગર પ્રાકૃતિક સૌંદર્યથી પ્રશસ્તિ પામેલું હતું. આવા જૈનાબાદમાં એક કુલીન નર્તકી રહેતી હતી. તેના અપ્રતીમ સૌંદર્યના કારણે લોકો તેને ‘જૈનાબાદી’નામથી ઓળખતા હતા. તેની શાન-શૌકતની બરાબરી કરવાની કોઈનીયે તાકાત નહોતી. હુસ્ન અને ઈશ્કના પ્યાસા લોકોની નજર તેની પર મંડરાયેલી રહેતી હતી. રાજા-મહારાજાઓ પણ તેને જોઈ હોશોહવાશ ખોઈ બેસતા હતા.

એક દિવસ યુવાન ઔરંગઝેબ બુરહાનપુર ગયા. ઔરંગઝેબના કાકા ખાનજમાં બુરાહનપુરના સૂબા હતા. કાકાએ ઔરંગઝેબની ખૂબ આગતાસ્વાગતા કરી. ભોજન બાદ મહેલમાં ફેરવવામાં આવ્યા. મહેલની ભીતરના એક વિશાળ પ્રાંગણમાં કેટલીક દરબારી ઔરતો સુંદર વેશભૂષા અને સુંદર અલંકારોથી સજ્જ ઊભી હતી. તેમના હાથમાં સુવર્ણ અને કીમતી હીરા-ઝવેરાત ભરેલી થાળીઓ હતી. એ બધી ભેટસોગાદ ઔરંગઝેબ માટે હતી. ઔરંગઝેબની નજર પરીઓ જેવી યુવતીઓ પર પડી. તેને એક સ્ત્રી ગમી ગઈ, પરંતુ તરત જ નજર હટાવતાં એમણે તેમના કાકાને કહ્યું: “જો કુછ ગેરકાનૂની હૈ ઉસે દેખના અપરાધ હૈ.”

ખાનજમાંએ કહ્યું: “યે સબ ઔરંગઝેબ કી ખિદમત મેં પેશ હૈં.” ઔરંગઝેબે તેના કાકાને શુક્રિયા અદા કરી બધી સ્વરૂપવાન સ્ત્રીઓને પડદામાં ચાલ્યા જવા કહ્યું. સ્ત્રીઓ તો જતી રહી પરંતુ ઔરંગઝેબની નજર એક સ્ત્રી પર અટકી ગઈ હતી અને તે જૈનાબાદી હતી. ઔરંગઝેબે બહારથી સખત હોવાનો રૂતબો ચાલુ રાખ્યો પણ ખૂબસૂરત જૈનાબાદી તેના હૃદયમાં વસી ગઈ હતી. એને ફરી જોવા તે તલપાપડ હતો. પણ સ્વભાવથી તે તેમ કરી શક્યો નહીં.

એક દિવસ ઔરંગઝેબ નદીના કિનારે ટહેલવા ગયો હતો. અચાનક કોઈ મધુર ગીતના સ્વર તેના કાનમાં ગુંજી રહ્યા. વૃક્ષો અને ઝાડીઓની પેલે પાર કોઈ ગાઈ રહ્યું હતું. ઔરંગઝેબે એ સ્વર તરફ ચાલવા માંડયું. એણે જોયું તો એક વૃક્ષ નીચે બેઠેલી એક હસીના પોતાની મસ્તીમાં ગાઈ રહી હતી. ઔરંગઝેબ એ યુવતીના હુસ્નની ચમક જોઈ સ્તબ્ધ થઈ ગયો. એના અલૌકિક ગીત-સંગીતમાં તે હોશોહવાસ ગુમાવી બેઠો. એને અચાનક ખ્યાલ આવ્યો કે, આ તો એ જ ઔરત છે જેને મેં કાકા ખાનજમાંના મહેલમાં જોઈ હતી. એ જૈનાબાદી હતી.

ઔરંગઝેબ કે જે ખુદ ગીત-સંગીતનો વિરોધી હતો તે દરબારમાં ગાવાવાળી સ્ત્રીના પ્રેમમાં પડી ગયો. ઔરંગઝેબ ધીમેથી તેની નજીક પહોંચ્યો. એણે હળવાશથી જૈનાબાદી સાથે વાત કરવાનો પ્રયાસ કર્યો, પરંતુ જૈનાબાદી કોઈ જુદી જ માટીની હતી. ઔરંગઝેબના પ્રેમના ઈજનનો એણે કોઈ જ પ્રતિભાવ ન આપ્યો. બલકે, જૈનાબાદી કુરનીસ બજાવી ત્યાંથી ચાલી ગઈ.

ઔરંગઝેબ જૈનાબાદીનો પ્રેમ જીતવામાં નિષ્ફળ ગયો એટલે એણે એની ચાચી અર્થાત્ ખાનજમાંની ઔરતની ખુશામત કરવા માંડી. ઔરંગઝેબની ચાચીએ જૈનાબાદીને ઔરંગઝેબના તેના પ્રત્યેના પ્રેમનો સંદેશો પહોંચાડયો. ચાચીના પ્રયાસોથી જૈનાબાદી ઔરંગઝેબને મળવા તૈયાર થઈ. બેઉ મળ્યાં. ઔરંગઝેબ શરાબનો વિરોધી હતો પણ જૈનાબાદી શરાબની શોખીન હતી. જૈનાબાદી નશામાં બેહોશ થઈ જતી ત્યારે ઔરંગઝેબ પીધા વગર જ મદહોશ બની તેના હુસ્નને જોઈ રહેતો.

જૈનાબાદીને હવે ખાતરી થઈ ચૂકી હતી કે ઔરંગઝેબ તેના પ્રેમમાં પૂરેપૂરો રંગાઈ ચૂક્યો છે ત્યારે એણે ઔરંગઝેબના પ્રેમની પરીક્ષા લેવાનો વિચાર કર્યો. એક દિવસ જૈનાબાદીએ પોતે અત્યંત નશામાં છે તેવો દેખાવ કર્યો અને જે પ્યાલી ઔરંગઝેબ તેની તરફ ધરી રહ્યો હતો તે જ પ્યાલી તેણે ઔરંગઝેબ તરફ ધરી તેને પણ ઘૂંટ મારવા આગ્રહ કર્યો. ઔરંગઝેબ માટે આ મોટી દ્વિધા હતી. તેણે કદી શરાબ પીધો નહોતો. દારૂની બાબતમાં તે કટ્ટર વિરોધી હતો. પણ અહીં ઈશ્કની જાળમાં તે ફસાઈ ગયો હતો. હવે એક તરફ તેનો પ્રેમ હતો અને બીજી તરફ તેનો ધર્મ હતો. ઈસ્લામમાં શરાબ પીવા પર પ્રતિબંધ છે. ઔરંગઝેબ માટે હુસ્ન અને ઈશ્કનો શિકાર બનવાનું આસાન હતું, પરંતુ પોતાના ધર્મના નિયમો વિરુદ્ધ વર્તવાનું તેના માટે કઠિન હતું. તે હવે એક ચૌરાહા પર ઊભો હતો. તેની સમક્ષ ધર્મસંકટ ઊભું હતું.

ઔરંગઝેબ એટલું તો સમજતો હતો કે કઠોરતાથી શાસન કરી શકાય છે પણ પ્રેમ જીતી શકાતો નથી. એણે શરાબની પ્યાલી ધરી રહેલી જૈનાબાદી સમક્ષ પોતાનું મસ્તક નમાવી નમ્રતાથી કહ્યું: “શરાબ કે ઈસ પ્યાલે સે મેરે પ્રેમ કી પરીક્ષા ન લો. જો પહેલે સે હી તુમ્હારી ખૂબસૂરત આંખો કી શરાબ પી કર મદહોશ હો ચુકા હૈં, ઉસે અબ શરાબ કી જરૂરત નહીં.”

પરંતુ જૈનાબાદી તેના પ્રેમની કસોટી માટે અડગ હતી. જૈનાબાદીએ જરા પણ ઉદારતા દાખવી નહીં. એણે મક્કમતાથી શરાબની પ્યાલી ઔરંગઝેબ તરફ ધરી જ રાખી અને ઔરંગઝેબ તે પી લે તેનો ઈન્તજાર કરવા લાગી. તે ઔરંગઝેબ પર કોઈ તરસ ખાવા તૈયાર નહોતી. ઔરંગઝેબને હવે લાગ્યું કે પોતે શરાબની પ્યાલી ગટગટાવી નહીં લે તો તે તેનો પ્યાર ગુમાવશે. તે અત્યંત નાજુક તબક્કામાંથી પસાર થઈ રહ્યો હતો. થોડીક ક્ષણો માટે તે સંવેદનશીલ થઈ ગયો. એ પોતાના ધર્મના નિયમો તોડવા તૈયાર થઈ ગયો. જૈનાબાદીએ જોયું તો ઔરંગઝેબ હવે શરાબની પ્યાલી ગટગટાવા સજ્જ થઈ રહ્યો છે. ઔરંગઝેબે હજુ શરાબની પ્યાલીને હાથ અડકાડયો નહોતો. એણે જેવો પોતાનો હાથ એ તરફ લંબાવ્યો ત્યાં જ જૈનાબાદીએ પોતાના હાથમાં રહેલી શરાબની પ્યાલી દૂર ફેંકી દીધી અને તે બોલીઃ “મેરા ઈરાદા કેવલ તુમ્હે આજમાને કા થા, તુમ્હે શરાબ પીલાને કા નહીં. મેં તુમ્હારા દિલ કભી નહીં તોડુંગી.”

અને ઔરંગઝેબનો પગ લપસતાં રહી ગયો. ધર્મના નિયમ વિરુદ્ધ આચરણ કરવામાંથી તે બચી ગયો. બદલામાં જૈનાબાદીએ ઔરંગઝેબના પ્રેમનો સ્વીકાર કર્યો.

થોડા જ વખતમાં ઔરંગઝેબ અને જૈનાબાદીના પ્રેમની કહાણી વીજળીની ગતિએ ચારે તરફ ફેલાઈ ગઈ. દરબારના હર આદમીના હોઠ પર ઔરંગઝેબના જૈનાબાદી સાથેના પ્રેમની વાત હતી. આ મુદ્દા પર દારાએ ઔરંગઝેબની વિરુદ્ધ શાહજહાંને પણ ભડકાવ્યા. દારાએ એવું પ્રતિપાદિત કરવા પ્રયાસ કર્યો કે, તેનો ભાઈ ઔરંગઝેબ બહારથી જ ર્ધાિમક હોવાનો દાવો કરે છે, પરંતુ ગાવાવાળી એક દરબારી ઔરતના પ્રેમમાં ફસાઈ ગયો છે.

આ પ્રચારથી ઔરંગઝેબ જરા પણ વિચલિત થયો નહીં. તે જેમ તેના ધર્મને છોડવા તૈયાર નહોતો તેમ જૈનબાદીને પણ છોડવા તૈયાર નહોતો. તેને સત્તા પણ જોઈતી હતી અને જૈનાબાદી પણ. જૈનાબાદી પણ હવે ઔરંગઝેબ પ્રત્યે સંપૂર્ણ સર્મિપત હતી. બેઉ એકબીજાના ભરપૂર પ્રેમમાં હતાં, પરંતુ કાળને કાંઈ બીજું જ પસંદ હતું. એક દિવસ જૈનાબાદી અચાનક બીમાર પડી. લાખ ઈલાજ છતાં તે સાજી ન થઈ અને ભરયુવાનીમાં જ તે મૃત્યુ પામી.

ઔરંગઝેબ સ્તબ્ધ થઈ ગયો. જૈનાબાદીને કાયમ પામવાની તેની ઇચ્છા અધૂરી જ રહી ગઈ. તે પછી તો ઔરંગઝેબ ફરી કઠોર બની ગયો. પોતાના ભાઈ દારા સાથે યુદ્ધમાં ઊતર્યો અને પિતા શાહજહાંને કેદમાં નાંખ્યા. ઔરંગઝેબ કઠોર શાસક હોવા છતાં ઈસ્લામના નિયમોનો એણે કદી ભંગ ન કર્યો. ઇતિહાસકારો કહે છે કે, જૈનાબાદીનું અચાનક અકાળ અવસાન થયું ન હોત તો ઔરંગઝેબનું જીવન કાંઈક અલગ જ હોત. ઔરંગઝેબમાં કટ્ટરતાને બાદ કરતાં બીજા મહાન ગુણ હતા અને તેનું શ્રેય દરબારી નર્તકી જૈનાબાદીને જાય છે. જૈનાબાદીના મૃત્યુ પછી કેટલાયે મહિનાઓ સુધી ઔરંગઝેબ તેમના મહેલમાંથી બહાર નીકળ્યા નહોતા. વિશ્વના ઇતિહાસકારોએ ઔરંગઝેબના જીવનના આ લાગણીસભર અધ્યાય પર બહુ ઓછો પ્રકાશ ફેંક્યો છે.

ઔરંગઝેબને પણ પીગળાવી નાંખનાર દરબારી નર્તકી જૈનાબાદીની કબર આજે પણ ઔરંગાબાદના એક વિશાળ તળાવના કિનારે દેખાય છે.

રેડ રોઝ : દેવેન્દ્ર પટેલ

કેન્સરની બીમારીએ જેમને લેખક બનાવી દીધા

કેન્સરનું નામ સાંભળતાં જ લોકો ડરી જાય છે, પરંતુ વિશ્વમાં કેટલીક એવી વ્યક્તિઓ પણ છે કે જેમણે કેન્સર પર વિજય મેળવીને જિંદગીને નવા જ આયામ બક્ષ્યા છે. કેન્સરમાંથી ઉગરી ગયા બાદ જિંદગીને વધુ સુંદર બનાવી છે. આવું એક નામ છેઃ ફરીદા રિઝવાન. બેંગલુરુમાં રહેતાં ફરીદા રિઝવાનને બ્રેસ્ટ કેન્સર હતું. તેઓ કહે છેઃ “મારી કેમોથેરપી ચાલતી હતી ત્યારે મને લાગતું હતું કે હું મરી જ જઈશ, પરંતુ મને મૃત્યુનો ડર નહોતો. મને દુઃખ એ વાતનું હતું કે, મેં મારી જિંદગીમાં કંઈ જ અર્થપૂર્ણ કાર્ય ન કર્યું. પણ હવે હું કેન્સરના રોગમાંથી બહાર આવી ગઈ છું ત્યારે હવે માત્ર ગૃહિણી જ બની રહેવા માંગતી નથી. હું માત્ર એક મા જ બની રહેવા માંગતી નથી. હું એથી વધુ કંઈક કરવા માંગું છું.”

ફરીદા રિઝવાનને બ્રેસ્ટ કેન્સરના રોગમાંથી મુક્તિ મળ્યે હવે તો દસ વર્ષ થઈ ગયાં છે. એ દરમિયાન તેમણે બે કામ કર્યાં. એક તો તેમણે સાઇકોથેરાપીનો અભ્યાસ કર્યો અને કેન્સરની બીમારી દરમિયાન તેમણે જે સંવેદનાઓ અનુભવી તે બધી બ્લોગ પર લખી. ફરીદા રિઝવાન કહે છેઃ “હું જર્નલ કીપર છું. મારી એક સખીએ મને કહ્યું કે મને જે અનુભવો થયા તે મારે બ્લોગ પર લખવા જોઈએ. એ પછી મેં લખવાનું શરૂ કર્યું. હવે એ જ બ્લોગ પુસ્તક રૂપે અવતરિત થઈ રહ્યો છે.”

એ પુસ્તકનું નામ છેઃ ‘walking down the lane.’ આ પુસ્તક કેન્સરથી પીડાતા દરદીઓને માર્ગદર્શન અને હૂંફ પૂરાં પાડનારું સાબિત થશે એમ મનાય છે. ક્રિકેટર યુવરાજસિંહ કે જે ખુદ કેન્સરની બીમારીમાંથી મુક્ત થઈ બહાર આવ્યો છે તેણે પણ ‘The test of my life’ નામનું પુસ્તક લખ્યું છે. બોલિવૂડની એક્ટ્રેસ મનીષા કોઈરાલા અને લીસા રે પણ કેન્સર સામે લડત આપીને બહાર આવ્યાં છે અને તેઓ પણ પુસ્તક લખી રહ્યાં છે.

છેલ્લાં બે વર્ષ દરમિયાન ‘હે હાઉસ ઇન્ડિયા’ નામના પબ્લિશર દ્વારા એકમાત્ર કેન્સર પર જ સાત પુસ્તકો પ્રગટ થયાં છે. તેમાંથી ચાર લેખકો ભારતીય છે. આ પુસ્તકોના પ્રકાશક સંજય રોય ચૌધરી કહે છેઃ “આ પ્રકારનાં પુસ્તકોની માંગ વધી રહી છે. કેન્સરના રોગ પ્રત્યે લોકોમાં જાગૃતિ વધી છે. કેન્સર જેવા ખતરનાક રોગ સામે સંઘર્ષ કરી તેના પર વિજય મેળવનાર વ્યક્તિઓના જીવનની સત્યકહાણીઓ હવે લોકપ્રિય થઈ રહી છે. ખાસ કરીને ભારતનાં શહેરોમાં તેનો વાચકવર્ગ વધ્યો છે.”

વિશ્વ આરોગ્ય સંસ્થાના અંદાજ મુજબ ૨૦૨૦માં ભારતના પ્રત્યેક પરિવારમાં ઓછામાં ઓછી એક વ્યક્તિને કેન્સર હશે. ભારતમાં કેન્સરના દર્દીઓમાં અસાધારણ વધારો જોવા મળે છે. એ કારણે દરદીઓ અને તેમનાં સગાંસંબંધીઓ કેન્સરની બીમારી, તેની સારવાર અને તેની સામે લડવાની નૈતિક તાકાત અંગે વધુ ને વધુ જાણવા માંગે છે. ચેન્નાઈ બ્રેસ્ટ કેન્સર સેન્ટરનાં ડાયરેક્ટર અને ઓન્કોપ્લાસ્ટિક બ્રેસ્ટ સર્જ્યન ડો.સેલ્વી રાધાક્રિષ્નને પણ ‘All about breast cancer’ નામનું પુસ્તક લખ્યું છે. આ પુસ્તકમાં બ્રેસ્ટ કેન્સરના વિવિધ તબક્કા અને તેના નિદાન પર પ્રકાશ ફેંકવામાં આવ્યો છે.

મુંબઈમાં રહેતી મેઘા બજાજની માતાને ૨૦૦૫માં બ્રેસ્ટ કેન્સરનું નિદાન થયું ત્યારે મુંબઈસ્થિત મેઘા બજાજે આ બીમારી અંગે વિગતો મેળવવા કોશિશ કરી હતી. તેમને કેટલાંક મેડિકલ જર્નલ્સમાંથી છૂટીછવાઈ માહિતી મળી હતી જે માત્ર ડોક્ટરો જ સમજી શકે તેવી ભાષામાં હતી. તેમાં સામાન્ય માનવીને સમજ પડે તેવી વાત જ નહોતી. એ પછી મેઘા બજાજે ખૂબ મહેનત કરીને કેન્સર પર સંશોધન કર્યું અને સામાન્ય માનવીને સમજણ પડે તેવી ભાષામાં એક પુસ્તક લખ્યું: ‘Thank you, cancer’. ૨૦૦૯માં આ પુસ્તક પ્રગટ થયું. આ પુસ્તકમાં ભારતની એવી ૧૦ સ્ત્રીઓની સાચુકલી કથાઓ છે જેમને કેન્સર હતું અને ભારે સંઘર્ષ બાદ તેઓ હવે કેન્સરની બીમારીમાંથી મુક્ત થઈ બહાર આવી છે. એટલું જ નહીં પરંતુ કેન્સરમાંથી બહાર આવ્યા બાદ તે મહિલાઓ વધુ સશક્ત બની છે. એ પુસ્તકના બાકીના અડધા ભાગમાં નિષ્ણાતો દ્વારા કેન્સરના દરદીઓને અપાતી કોમ્પ્લિમેન્ટરી થેરાપી જેવી કે,લાફટર થેરાપી અને ધ્યાનની વાતો પણ વણી લેવામાં આવી છે. લેખિકા કહે છે કે “મુશ્કેલ સમયમાં લોકોને આવાં પુસ્તકો જ સહારો અને હિંમત આપે છે. કેન્સરથી પીડાતા દરદીઓ જ્યારે આવાં પુસ્તકો વાંચે છે ત્યારે તેમને લાગે છે કે તેમના જેવી તકલીફો વેઠવામાં તેઓ એકલાં નથી, બીજા પણ છે.” આ પુસ્તકનો મરાઠી અને ગુજરાતીમાં અનુવાદ પ્રગટ થઈ ચૂક્યો છે.

કેટલીક વાર પુસ્તકો માત્ર વાચકો માટે જ હોતાં નથી. એ પુસ્તકો લેખક માટે પણ થેરાપેટિક હોય છે. લેખકોના દિમાગમાં વર્ષોથી સંઘરાયેલી સ્મૃતિઓ અને આવેગો પુસ્તકમાં ઢાળવામાં આવે છે ત્યારે લેખકને પણ સંતૃપ્તિની અનુભૂતિ થતી હોય છે. વિજય ભટ્ટ નામના એક વિજ્ઞાાપન વ્યાવસાયિકને દસકા પહેલાં કોલોન કેન્સર હતું. તેમણે પણ ‘My cancer is me, the journey from illness to wholeness’ નામનું પુસ્તક લખ્યું છે. તેમનાં સહલેખિકા નીલિમા ભટ્ટ છે. આ પુસ્તક પણ કેન્સર સાથે સંકળાયેલા તમામને સ્પર્શી ગયું છે. વિજય ભટ્ટ જ્યારે ૪૦ વર્ષના હતા અને તેઓ લંડનમાં કામ કરતા હતા ત્યારે જ તેમને કેન્સર હોવાનું નિદાન થયું હતું. વિજય ભટ્ટ કહે છેઃ “મને કેન્સર હોવાનું નિદાન થયું તે પહેલાં હું ફાસ્ટ લેઈનમાં જતો હતો. કેન્સર હોવાનું નિદાન થયા બાદ હું મારી જિંદગીની અગ્રતાઓ અંગે નવેસરથી વિચારવા લાગ્યો હતો. મને જે ટયુમર હતું તે એક જ અઠવાડિયામાં શસ્ત્રક્રિયા દ્વારા કાઢી નાખવામાં આવ્યું હતું, પરંતુ અહીંથી જ મારી જિંદગીનો યુ-ટર્ન શરૂ થયો હતો. મેં એ પછી કોર્પોરેટ ક્ષેત્ર છોડી દીધું. હું ભારત પાછો આવ્યો. ભારત આવ્યા બાદ શારીરિક રીતે અને આધ્યાત્મિક રીતે સ્વસ્થ થવા મેં પ્રયાસ કર્યો. મેં યોગ શરૂ કર્યા. વિપશ્યના શિબિરોમાં પણ ગયો. કેમોથેરાપી જેવી કષ્ટદાયક થેરાપીના બદલે મેં ચાઇનીઝ અને આયુર્વેદની દવાઓ લીધી અને મને ફાયદો થયો.” એ પછી લેખકે ‘સંપૂર્ણ’ નામની એક સંસ્થા પણ ખોલી જે કેન્સરના રોગ અને દરદીઓ માટે કામ કરી રહી છે.

પૂણેની એક કંપનીમાં કામ કરતી અંગના ઘોષ નામની મહિલા પણ કેન્સરપીડિત હતી. એમણે તો પથારીમાં જ જીવનના વિધાયક અભિગમ વિશે લખવાનું શરૂ કર્યું હતું. તેમને ઓવેરિયન કેન્સર હતું. તેમણે પોતાના જ કેન્સર વિશે કથા લખી અને તે ‘Face to face with cancer’ નામે પુસ્તકાકારે પ્રગટ થઈ. તેમાં નિદાન, સર્જરી અને કેમોથેરાપી સુધીની ઘટનાઓનું વર્ણન છે.

સુધાંશુ મોહંતી હાલમાં કેન્દ્ર સરકારના પર્યાવરણ અને જંગલ ખાતામાં અધિક સચિવ તરીકે કામગીરી બજાવે છે. તેમને’ર્કાિસનોઈડ’ નામનું ભાગ્યે જ થતું કેન્સર થયું. તેઓ કહે છેઃ “કેન્સર મને સંવેદનાની દૃષ્ટિએ નીચે પાડી દે તેવું મેં થવા ન દીધું. હું કેન્સરથી જરા પણ વિચલિત ન થયો અને મારી જિંદગી રાબેતા મુજબ જ બસર કરતો રહ્યો. મેં કેન્સરને દાંતના સામાન્ય દુખાવા જેવું જ ગણ્યું અને તેના પર વિજય મેળવ્યા બાદ મેં ‘Anatomy of cancer’ પુસ્તક લખ્યું. આ પુસ્તકમાં કેન્સરના દરદીઓ જોગ મારો એટલો જ સંદેશ છે કે કેન્સર એટલે સમાપ્તિ નહીં.”

કેન્સર પર વિજય મેળવનાર આવા અનેક માનવીઓની કથાઓ હ્ય્દયંગમ અને પ્રેરક છે. આજથી ૬૦ વર્ષ પહેલાં મોડાસા તાલુકાના ભેરૃંડા ગામના વતની કાલીદાસ પટેલ કે જે મુંબઈમાં મોટા ધારાશાસ્ત્રી હતા અને એમને ગળામાં સ્વરયંત્રનું કેન્સર થયું હતું. તેમનું સ્વરયંત્ર સર્જરી દ્વારા કાઢી નાંખવામાં આવ્યું હતું. તે પછી તેઓ હિંમતપૂર્વક જિંદગી જીવ્યા હતા અને ગળામાં સ્વરયંત્ર વગર પણ કેવી રીતે બોલી શકાય છે તે શીખી લીધા બાદ અમદાવાદની સિવિલ હોસ્પિટલ કોમ્પ્લેક્સમાં આવેલી કેન્સર હોસ્પિટલમાં કેન્સરના દર્દીઓને નૈતિક હિંમત આપી સ્વરયંત્ર વગરના દરદીઓને સ્પીચ થેરાપી આપતા રહ્યા હતા. આ રીતે સેંકડો દરદીઓને તેમણે કેન્સર પછી પણ જિંદાદિલીથી જીવવાની પ્રેરણા આપી હતી.