Devendra Patel

Journalist and Author

Date: November 9, 2014

ચીન સામે મેદાને પડેલો ૧૮ વર્ષનો એક કિશોર

જો સુુઆ વાંગ.

એ કહે છે : ”બસ, થોડા દિવસ પહેલાં જ મેં મારો ૧૮મો જન્મદિવસ મનાવ્યો. આ દિવસોમાં હું હોંગકોંગ ઓપન યુનિર્વિસટીમાં સ્નાતકનો અભ્યાસ કરી રહ્યો છું. મારો જન્મ એક મધ્યમ વર્ગના પરિવારમાં થયો છે. મારા પિતા ર્ધાિમક વૃત્તિના છે. બચપણમાં તેઓ અવારનવાર મારી સાથે ગરીબ અને બેસહારા લોકોની મુશ્કેલીઓની બાબતમાં ચર્ચા કરતા હતા. તેઓ ઈચ્છતા હતા કે હું બીજાઓની મદદ કરું અને સમાજ પ્રત્યેની જવાબદારી અદા કરું.

આજકાલ હું હોંગકોંગમાં લોકતંત્રની માગણીસર આંદોલન કરી રહ્યો છું. ૧૯૯૬ સુધી હોંગકોંગ પર બ્રિટનનો કબજો હતો. તે પછી હોંગકોંગ ચીનનું સ્વાયત્તશાસિત ક્ષેત્ર બની ગયું. દિલચશ્પ વાત એ છે કે, મારો જન્મ પણ ૧૯૯૬માં જ થયો. જ્યારે હું પંદર વર્ષનો થયો ત્યારે જ મારા મનમાં સરકારની શિક્ષણનીતિ માટે નફરત પેદા થઈ ગઈ. એ ચીન સર્મિથત શિક્ષણ પ્રણાલી અને કાર્યક્રમ હતો. અમને લાગતું હતું કે સરકાર કારણ વગર આ ચીન તરફી શિક્ષણ અમારા માથા પર ઠોકી રહી છે.

મેં અને મારા કેટલાક મિત્રોએ ‘સ્કાલરિજમ’ નામનું સંગઠન બનાવ્યું. આ સંગઠન વિદ્યાર્થીઓના પ્રશ્નોને વાચા આપવા માટે હતું. હજારો વિદ્યાર્થીઓ ‘સ્કાલરિજમ’ના બેનર નીચે એકત્ર થયા અને અમે ચીને ઠોકી બેસાડેલા શિક્ષણ અભ્યાસક્રમનો સખ્ત વિરોધ કર્યો. કોઈ એમ પૂછે કે વિદ્યાર્થીઓને રાજનીતિ સાથે શું સંબંધ ? પણ સાચી વાત એ છે કે, સરકારની નીતિઓની અસર અમારી પર થતી જ હોય છે.

શિક્ષણમાં બદલાવ લાવવા માટેના અમારા આંદોલનની શરૂઆત ૨૦૧૨થી થઈ. અમે એક મોટી રેલીનું આયોજન કર્યું. રેલીમાં લગભગ ૧,૨૦,૦૦૦ વિદ્યાર્થીઓ- વિર્દ્યાિથનીઓ સામેલ થયા. અમે ચીન સર્મિથત શિક્ષણનો જબરદસ્ત વિરોધ કર્યો. આંદોલનકારી વિદ્યાર્થીઓએ સરકારની મોટાભાગની કચેરીઓનો કબજો લઈ લીધો. દેશભરના યુવક-યુવતીઓ સડક પર ઊતરી આવ્યા. હોંગકોંગે પહેલી જ વાર આવું આંદોલન નિહાળ્યું. સરકાર સ્તબ્ધ થઈ !

કોઈને વિશ્વાસ નહોતો બેસતો કે, હોંગકોંગના યુવાનો આટલા જાગૃત હોઈ શકે છે! અમારા કાર્યક્રમની જબરદસ્ત અસર પડી. ચીનની સરકારે હોંગકોંગની શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ પર ઠોકી બેસાડેલો ચીન સમર્થક શૈક્ષણિક અભ્યાસક્રમ પાછો ખેંચી લેવો પડયો. આ અમારી પહેલી જીત હતી. અમને પણ પહેલી જ વાર યુવાઓની તાકાતનો અહેસાસ થયો.

એ ઘટનાના બે વર્ષ બાદ ફરી એક વાર આજે હોંગકોંગના યુવાનો સડક પર છે. હું મારા પ્રિય દેશમાં લોકશાહી ઈચ્છું છે. અમે એવી વ્યવસ્થા ઈચ્છીએ છીએ જ્યાં અમને અમારી સરકાર પસંદ કરવાની આઝાદી હોય. ચીનની સરકારે મને ‘અલગતાવાદી’એટલે કે સેપરેટિસ્ટ કહ્યો છે. કેટલાક લોકો મને રાષ્ટ્રવિરોધી પણ કહી રહ્યા છે. અમારી સામાજિક ક્રાંતિ એમના માટે મજાકનો વિષય બની ગઈ છે. એ લોકો મને જોકર કહે છે. એમની નજરમાં હોંગકોંગમાં લોકતંત્રની માગ કરવી તે બેવકૂફી છે. પણ મારો સવાલ એ છે કે, આખરે લોકો પોતાની જ સરકારથી ડરે શા માટે ? ડરવું જ હોય તો સરકાર જનતાથી ડરે અને તે ત્યારે જ સંભવ છે કે જ્યારે હોંગકોંગમાં લોકોની પસંદગીની સરકાર હોય. નેતાઓને જ એ વાતનો ડર હોવો જોઈએ કે જો તેઓ લોકોની ઉમ્મીદો પૂરી નહીં કરતાં લોકો જ તેમને ઘર ભેગા કરી દેશે.

ચીનની સરકાર કહે છે કે, ચૂંટણીમાં અમને ઉમેદવારને ચૂંટી કાઢવાનો અધિકાર મળી ગયો છે, પરંતુ આ માત્ર દેખાડો છે. ૨૦૦૭માં ચીને હોંગકોંગને વચન આપ્યું હતું કે અહીં રહેતી પ્રજાને મત આપવાનો અધિકાર રહેશે, પરંતુ ચીન કહી રહ્યું છે કે,ઉમેદવારોની પસંદગી તો બૈજિંગ જ કરશે. એનો મતલબ એ કે ચીન સમર્થક ઉમેદવાર જ ચૂંટણી લડી શકશે. ચીનનો તર્ક છે કે,ઉમેદવાર પસંદ કરવાની આઝાદી હોંગકોંગમાં અરાજક્તા પેદા કરશે. હોંગકોંગની જનતા ચીનની આ મનસ્વી નીતિનો વિરોધ કરી રહી છે. ચીનની આ નીતિ અમને સ્વીકાર્ય નથી.

આ કેવું લોકતંત્ર કે જ્યાં અમે વોટ આપી શકીએ છીએ, પણ ચૂંટણીમાં કોને ઊભો રાખવો તે અમે નક્કી કરી શકતા નથી. સાચું લોકતંત્ર એ છે કે વોટ આપવાનો અને કયો ઉમેદવાર ઊભો રાખવો તે બંનેની આઝાદી હોવી જોઈએ. અમને અડધું-અધૂરું લોકતંત્ર જોઈતું નથી. અમે હોંગકોંગમાં પૂર્ણ લોકશાહી માટે સંઘર્ષ કરી રહ્યા છીએ. મેં હોંગકોંગના યુવાનોને આ આંદોલનમાં જોડાવા આહ્વાન કર્યું છે. યુવાશક્તિ જ દેશનું ભવિષ્ય છે. હું ઈચ્છું છું કે, વિશ્વના તમામ દેશોમાં યુવાનો તેમના દેશની રાજનીતિમાં રસ લે જેથી તેઓ તેમના દેશની હાલત બદલી શકે.

હું આંદોલનના પક્ષમાં છું, પરંતુ હિંસાના પક્ષમાં નથી. હિંસાનો હું વિરોધી છું. હિંસાથી કોઈ પણ સમસ્યા હલ થઈ શકતી નથી. અમે હોંગકોંગમાં શાંતિપૂર્ણ આંદોલન કરી રહ્યા છીએ. હા, ક્યારેક અમારોે અવાજ બુલંદ કરવા માટે સરકારના ફરમાનનો વિરોધ કરવો પડે છે. એથી જ આજકાલ અમે સડકો પર આંદોલન કરી રહ્યા છીએ.

અમે સરકાર સમક્ષ અમારી માગણીઓ મૂકી છે. ‘પહેલી જ વાર અમે ચીનની સરકારના હુકમો માનવાના બદલે સવાલો કરી રહ્યા છીએ. સત્તા પર બેઠેલા લોકોને આ બધું અજીબ લાગે છે. અમે ખુશ છીએ કે વધુ ને વધુ લોક અમારા આંદોલનમાં જોડાઈ રહ્યા છે. અમારી અપીલની જબરદસ્ત અસર દેખાઈ રહી છે. ચીનની સરકારે અમને દેશની સુરક્ષા માટે ખતરારૂપ બતાવ્યા છે. થોડા દિવસો પૂર્વે સરકારે અમારામાંથી ઘણા લોકોની ધરપકડ કરી હતી. હું પણ તેમાં એક હતો. કોઈ પણ જાતના આરોપ વિના ૪૦ કલાક અમને હિરાસતમાં રાખવામાં આવ્યા હતા. તેમણે અમારી ધરપકડને વાજબી ઠેરવી હતી અને એવી ચેતવણી આપી હતી કે,હવે બીજી વાર તેઓ મને પકડીને કાયમ માટે જેલમાં પૂરી દેશે. પરંતુ હું તો એ માટે પણ તૈયાર છું. હું જેલમાં જઈશ તો પણ આંદોલન અટકવાનું નથી.

મને ખબર છે કે અમારું આંદોલન કચડી નાંખવા માટે ચીનની સરકાર કોઈ પણ પગલું ભરી શકે તેમ છે. આંદોલનમાં સહુથી મહત્ત્વનું માધ્યમ છે સંદેશાવ્યવહાર અને ટેલિફોન- મોબાઈલ દ્વારા જ એકબીજાનો સંપર્ક કરીએ છીએ. અમને ડર છે કે સરકાર અમને એકબીજાનો સંપર્ક કરતાં રોકવા માટે ટેલિફોનનું નેટવર્ક બંધ કરી દઈ શકે છે. એથી મેં અમારા સમર્થકોને ફાયરચેટ નામનું એક એપ ડાઉનલોડ કરવા કહ્યું છે, જેથી નેટવર્ક બંધ થઈ જાય તો પણ અમે એકબીજાના સંપર્કમાં રહી શકીએ. આ એક પ્રકારની ઈન્ટરનેટ ચેટ સિસ્ટમ છે. હોંગકોંગમાં અત્યાર સુધી એક લાખ લોકો આ સિસ્ટમ ડાઉનલોડ કરી ચુક્યા છે. દરેક હોંગકોંગવાસી લોકોના મનમાં વાસ્તવિક લોકતંત્રની ઉમ્મીદ જાગી ચૂકી છે. તેઓ પોતાનો હક મેળવીને જ જંપશે.”

અને હોંગકોંગના આ યુવા આંદોલનકારી જોશુઆ વાંગ તેની વાત પૂરી કરે છે. યાદ રહે કે તે માત્ર ૧૮ વર્ષની વયનો જ છે. જે ચીનની તાકાતવર સરકારની સામે મેદાને પડયો છે, અલબત્ત, ગાંધીગીરી દ્વારા. ગાંધીજીનું નામ લીધા વિના જ તેણે હોંગકોંગમાં લોકશાહી માટે અહિંસક માર્ગ અખત્યાર કર્યો છે. ચીનના રાષ્ટ્રપતિ શી જિનપિંગ કે જેઓ ગુજરાત આવી હિંચકે ઝૂલી ગયા અને ૧૫૦ ભારતીય વાનગીઓ ચાખી ગયા બાદ સરહદે ઘૂસણખોરી કરતા ગયા એ જ ચીનના રાષ્ટ્રપતિના શાસન સામે આ ટીન-એજ યુવાન ઝઝૂમી રહ્યો છે.

 
– દેવેન્દ્ર પટેલ
www.devendrapatel.in

તારા જેવી રૂપની પરી પાસે હજારો રૂપિયા હોવા જોઈએ

૨૦ વર્ષની પૂજા મૂળ ઉત્તર પ્રદેશના એટા જિલ્લાના શીતલપુર ગામની વતની હતી. તેના પિતા હોમગાર્ડમાં હતા. બીમારીના કારણે પિતાનું અચાનક મૃત્યુ નીપજતાં પૂજાની મા રાજવતી દીકરીને અને બીજા બે પુત્રોને લઈ રોજગારીની તલાશમાં ફેઝ ટુ, ગ્રેટર નોઈડા આવી. રાજવતી એક ભાડાના મકાનમાં રહેવા લાગી. એણે શાકભાજીની એક દુકાન પણ શરૂ કરી.બધાં જ ભાઈ-બહેનોમાં પૂજા સહુથી વધુ સુંદર અને તેજ દિમાગની હતી. રાજવતીએ પૂજાને નજીકની જ એક ફેક્ટરીમાં કામે લગાડી દીધી. એ જ ફેક્ટરીમાં સત્તો અને ભલ્લો નામની બે યુવતી પણ કામ કરતી હતી. એ બંને ૧૭-૧૮ વર્ષની હતી. ઉંંમર કરતાં પહેલેથી જ આગળ વધી ગયેલી હતી. તેમના અનેક મિત્રો હતા. તેમાંથી એક હતો સુનીલ. ૨૫ વર્ષની વયનોે સુનીલ ભાટી કુલેસરા, નોઈડાનો રહેવાસી હતો. તેના માતા-પિતા પાસે પૈસા ઘણા હતા. વળી તે ખુદ પ્રોપર્ટી ડીલિંગનું કામ કરતો હતો. ભરપૂર જવાની અને ધનવૈભવના કારણે તે અવ્વલ નંબરનો ઐયાશ પણ હતો. ફેકટરીમાં કામ કરતી સત્તો અને ભલ્લો તેનાં પ્રિય પાત્રો હતા. સત્તો અને ભલ્લો એ બેઉ સખીઓ એકબીજાથી કાંઈ છુપાવતા નહોતા.

એકવાર સત્તો અને ભલ્લો ફેક્ટરીમાંથી બહાર નીકળીને ઘેર જઈ રહી હતી ત્યારે તેમની સાથે પૂજા પણ હતી. સામેથી આવી રહેલો સુનીલ પૂજાને જોઈ ગયો. પૂજા એને પહેલી નજરે જ ગમી ગઈ. સત્તો અને ભલ્લો કરતાં તે અત્યંત ખૂબસૂરત હતી. એ સાંજે સુનીલે સત્તો અને ભલ્લોને કહ્યુંઃ ”તમારી સાથે જે છોકરી હતી તેને રાજી કરી લ્યો.”

સત્તા બોલીઃ ”એ શક્ય નથી. એ અમારા જેવી નથી.”

સુનીલ બોલ્યોઃ ”એક કામ કરો. એ રાજી થઈ જતી હોય તો હું તમને દસ હજાર રૂપિયા આપીશ.”

સત્તો અને ભલ્લો દસ હજાર રૂપિયાની લાલચમાં આવી ગઈ. એક દિવસ બન્યું એવું કે ફેક્ટરીમાંથી છૂટતી વખતે પૂજાએ સત્તો અને ભલ્લોે પાસે બસો રૂપિયા ઉછીના માગ્યા. ભલ્લો બોલીઃ ”કમાલ છે, તારા જેવી રૂપની પરી માત્ર બસો રૂપિયા ઉધાર માગે છે?તારા જેવી પાસે તો હજારો રૂપિયા હોવા જોઈએ.”

પૂજા બોલીઃ ”આપણને કેટલા પૈસા મળે છે તેની તો તને ખબર છે ને! તું મને બસો રૂપિયા ઉછીના આપ. બે દિવસ પછી પાછા આપી દઈશ” પૂજા બોલી.

”યાર પૂજા!” ભલ્લો બોલીઃ ”પૈસા ઉધાર લેવાની શી જરૂર છે. તારી આસપાસતો પૈસા દેવાવાળા બહુ જ છે.”

ભલ્લોના કહેવાનો મતલબ પામી ગયેલી પૂજા બોલીઃ ”હું એ પ્રકારની છોકરી નથી.”

સત્તો ધીમેથી બોલીઃ ”પૂજા! અમે જાણીએ છીએ કે સાજીદ સાથે તારે સંબંધો હતા. તું બધા જ ખેલ એની સાથે કરી ચૂકી છે. એ વાત તેં જ અમને કરી હતી. જેવો સાજીદ એવો જ હવે બીજો કોઈ….”

પૂજા બોલીઃ પણ સાજીદ સાથે તો એટલા માટે હું માની ગઈ કે તેની સાથે મારી શાદી થવાની હતી. બાદમાં અનબન થઈ ગઈ. એકવાર ભૂલ કરી ચૂકી છું, બીજી વાર નહીં કરું. હવે તો જે મારી સાથે લગ્ન કરશે તેને જ મારું શરીર સોંપીશ.”

ધીમેથી સત્તો બોલીઃ ”આ તો સારી વાત છે. એક સુખી ઘરનો છોકરો મારા દિમાગમાં છે. એણે એક વાર તને જોયેલી છે. તે તારી પર વારી ગયેલો છે હું એને પૂછી જોઉં?”

”ના, પણ મેં એને જોયો નથી.”

”ચાલ. કાલે જ તને બતાવીશ. તને એ ગમે તો વાત આગળ વધારીએ. નહીંતર આપણે રમતાં નથી” સત્તો બોલી.

બીજા દિવસે અગાઉથી નક્કી કરેલી યોજના મુજબ સત્તો અને ભલ્લો સાથે પૂજા સુનીલના એક ફલેટ પર ગઈ. સુનીલ આમેય પ્રોપર્ટી ડીલરનું કામ કરતો હતો. તેની પાસે ઘણા મકાનોની ચાવીઓ હતી. એમાંનું ર્ફિનચરવાળું મકાન ભાડે આપવાનું હતું. એની ચાવી તેની પાસે હતી. પૂજા તો સુનીલનો ઠાઠ જોઈ પ્રભાવિત થઈ ગઈ. સુનીલ આમેય હેન્ડસમ હતો. પૂજા તેને જોતાં જ ભાવિ પતિની કલ્પનામાં સરી ગઈ. તે ફાલતુ મકાનમાં રહેતી હતી. જ્યારે આ ફલેટ તો સજાવેલો હતો. પૂજા અને સુનીલ વચ્ચે વાતચીત થઈ. સુનીલે કહ્યુંઃ ”જો પૂજા! હું સુખી ઘરનો પુત્ર છું, પરંતુ કોઈ ગરીબ યુવતી સાથે લગ્ન કરવા માંગુ છું. તું મને પસંદ છે.”

”પણ મને તો વિચારવા દો” પૂજા બોલી.

બીજી જ ક્ષણે સુનીલે પૂજાનો હાથ પકડી લેતાં કહ્યુંઃ તને જોતાં જ મને લાગે છે કે આપણે એકબીજાને સદીઓથી ઓળખીએ છીએ.”

પૂજા સુનીલના વાક્પ્રવાહમાં ખેંચાતી ગઈ. તે બોલીઃ”હા, મને પણ એવું જ લાગે છે કે આપણે જનમજનમથી એકબીજાને ઓળખીએ છીએ.”

સુનીલ બોલ્યોઃ ”હું અત્યારે જ તારી સાથે લગ્ન કરી લેવા માંગુ છું.”

”મને વિચારવાનો સમય આપો. મારી મમ્મી સાથે વાત કરવા દો.”

”ના” સુનીલ બોલ્યોઃ ”હું પણ માર ઘેર વાત કરવાનોે નથી. હું મારા પરિવારને વાત કરવા જઈશ તો તેઓ એક ગરીબ યુવતી સાથે લગ્નની પરવાનગી નહીં આપે. તારા ઘરવાળા તને મારા માટે કોઈ અન્ય વાત કહેશે બહેતર છે કે આપણે કાલે જ લગ્ન કરી લઈએ. ઘરવાળાઓને તે પછી વાત કરીએ. એકવાર આપણાં લગ્ન થઈ જશે પછી આપણને કોઈ અલગ કરી શકશે નહીં.”

પૂજાને સુનીલની દલીલ ગળે ઉતરી ગઈ. ઉતાવળમાં એણે પણ હા પાડી દીધી. બીજા જ દિવસે મંદિરમાં જઈ લગ્ન કરી લેવાની યોજના બનાવી. પૂજા રોજની જેમ સવારે ઘરેથી ફેકટરીએ જવા નીકળી, પરંતુ ફેક્ટરી પર જવાના બદલે તે સીધી સુનીલની ઓફિસે પહોંચી ગઈ. સુનીલે બધી જ તૈયારીઓ કરી રાખી હતી. તેઓ સીધા મંદિરમાં પહોંચી ગયાં. બંનેએ એકબીજાને ફૂલોની માળા પહેરાવી. સુનીલે પૂજાની માંગમાં સિંદૂર ભરી દીધું. મંદિરમાંથી સુનીલ પૂજાને પેલા ફલેટ પર લઈ ગયો.

ફલેટ પર પહોંચતા જ સુનીલે બારણું બંધ કરી દીધું. એણે પૂજાને સ્પર્શ કર્યો. પૂજાએ કહ્યુંઃ ”હજુ રાત પડી નથી.”

”પૂજા, તું ખોટી ખોટી શરમ અનુભવે છે. જાણે કે પહેલી જ વાર તું કોઈ પુરુષને સ્પર્શી રહી છે?”

”એટલે ?”

સુનીલે ભેદ ખોલતાં કહ્યુંઃ ”મને કોઈકે કહ્યું હતું કે આપણા લગ્નની પહેલાં પણ તું કોઈ સાજીદ નામના છોકરાના પ્રેમમાં હતી.”

પૂજા સ્તબ્ધ થઈ. એણે પૂછયુંઃ ”તમને કોણે કહ્યું?”

સુનીલ બોલ્યોઃ ”મને તો સત્તો અને ભલ્લોએ કહ્યું. પણ તું ચિંતા ના કર. હું પણ કયા દૂધે ધોયેલો છું. હું પણ તારા જેવો જ છું.”

યુવાનીનો ભેદ ખૂલતાં જ પૂજા હતપ્રભ થઈ ગઈ. એને દાળમાં કાંઈક કાળું હોવાનો પણ શક થયો. છતાં એને સંતોષ એ વાતનો હતો કે, યુવાનીની ભૂલ માટે સુનીલે કોઈ વાંધો લીધો નહોતો. એણે પોતાની જાત સુનીલને સર્મિપત કરી દીધી. પૂજાને એકલીને ફલેટ પર રહેવા દઈ સુનીલ તેની ઓફિસે ચાલ્યો ગયો.

સુનીલ ઓફિસ પહોંચ્યો ત્યારે રૂપિયા દસ હજારની રકમ લેવા સત્તો અને ભલ્લો તેનો પહેલેથી જ ઈન્તજાર કરતી હતી. સુનીલે કામ પાર પાડવા માટે એ રકમ ચુકવી દીધી. છતાં સત્તો અને ભલ્લો ડરેલી હતી. એમને હતું કે, પૂજા સાંજે ઘેર ન પહોંચે તો શું થશે? સુનીલે તેમને સમજાવી દીધું કે, ‘બસ્તીમાં વાત ફેલાવી દો કે પૂજા તેના આશિક સાજીદ સાથે ભાગી ગઈ છે.’

આ તરફ સુનીલે પૂજા માટે ફલેટમાં રસોઈનો સામાન તથા ગેસની વ્યવસ્થા કરી દીધી. તે દિવસે જ આવતો હતો. રાત્રે એના ઘેર જતો રહેતો હતો. પૂજાને એ વાત ખટકતી હતી. બીજી તરફ પૂજાની મા રાજવતી દીકરીને શોધતી જ રહી. પોલીસમાં પણ ફરિયાદ નોંધાવી.

આ વાતને બે મહિના વીતી ગયા.

સુનીલ પતંગિયા જેવો હતો. હવે તેનું મન પૂજાથી ભરાઈ ગયું હતું. તેણે દિવસે પણ પૂજા જ્યાં રહેતી હતી તે ફલેટ પર આવવાનું ઓછું કરી નાંખ્યું. પૂજાને ખૂબ પૈસા,ખર્ચ અને ખૂબ કપડાં તેણે અપાવ્યા હતા. તેથી પૂજાને એટલા પૂરતો સંતોષ હતો. હા,પતિસુખ નહોતું. એક દિવસ પૂજા બજારમાં કાંઈક ખરીદી કરવા ગઈ હતી. એ વખતે સુનીલનો મિત્ર શાહીદ નામનો એક યુવક તેને જોઈ ગયો.શાહીદે પૂજાને સામાન ઊંચકવામાં મદદ કરી. બેઉ નજીકના દોસ્ત બન્યા. દોસ્તી આગળ વધી. પૂજા પાસે હવે બધું હતું, પરંતુ પતિ સુખ નહોતું. એ એણે શાહીદ પાસેથી મેળવી લીધું. જોગાનુંજોગ શાહીદ સુનીલનો કરીબ દોસ્ત હતો. વાત જાણે એમ હતી કે સુનીલે સામેથી જ શાહીદને કહ્યું હતું કે, ”પૂજાને પત્ની તરીકે હું ઘરમાં લાવી શકું તેમ નથી. હવે તું જ એને સંભાળ.”

એ પછી શાહીદ જ પૂજા સાથે ફલેટમાં રહેવા લાગ્યો હતો. પૂજાએ આ જિંદગી પણ સ્વીકારી લીધી. પૂજાને પણ ખ્યાલ આવી ગયો હતો કે સુનીલે તેની સાથે લગ્નનું નાટક જ કર્યું છે અને તેનું મન હવે ભરાઈ ગયું છે. એ પછી એને લાગ્યું કે સુનીલ કરતાં શાહીદ વધુ સારો છે જે મને સાચો પ્રેમ કરે છે. હવે તે શાહીદના પ્રેમમાં મગ્ન રહેવા લાગી. શાહીદ પણ તેનું શોષણ કરતો હતો. ધીમે ધીમે તેણે પણ આવવાનું ઓછું કરી દીધું. શાહીદ હવે સપ્તાહમાં એક જ દિવસ આવતો હતો જ્યારે સુનીલ પંદર દિવસે એક જ વાર આવતો હતો. પૂજાને ખ્યાલ આવી ગયો કે સુનીલ અને શાહીદ બેઉ તેનો ઉપયોગ જ કરે છે, છેતરે છે અને તેની જિંદગી ખરાબે ચડાવીને ગુમ રહે છે. તે હવે બદલો લેવા માંગતી હતી.

એક દિવસ પૂજા બજારમાં ફરતી હતી અને તેને તેનો પૂર્વ પ્રેમી સાજિદ રસ્તામાં મળી ગયો. સાજિદ હજુ સુધી પૂજાને ભૂલી શક્યો નહોતો. પૂજા તેનો પ્રથમ પ્રેમ હતો. પૂજા માટે પણ સાજિદ તેનો પ્રથમ પ્રેમ હતો. નાનીઅમથી વાતમાં તેમની વચ્ચે અનબન થઈ ગઈ હતી. પૂજાએ એને કોઈ ફરિયાદ ના કરી. એ જ રીતે સાજિદે પણ તેની કોઈ ફરિયાદ ના કરી. પૂજાએ રાત્રે એના પ્રથમ પ્રેમી સાજિદને ફલેટ પર લઈ ગઈ. પોતાની સાથે છેતરપિંડી કરનાર સુનીલ અને શાહીદની વાત એણે વિસ્તારથી કરી. બત્તીઓ બંધ થઈ. હવે તે બંને અત્યંત ધીમેથી વાત કરવા લાગ્યા. સાજિદ એટલું જ બોલ્યોઃ ”તંુ ચિંતા ના કર, પૂજા. હું બધું સંભાળી લઈશ. જો મારી યોજના એ છે કે….”

અને બીજા અઠવાડિયે શાહીદની લાશ કેનાલમાંથી મળી અને બીજા એક અઠવાડિયા બાદ સુનીલની લાશ એક ગેરેજમાંથી મળી.

– દેવેન્દ્ર પટેલ

દેશની રાજનીતિમાં હવે સમીકરણો બદલાય છે

મહારાષ્ટ્ર અને હરિયાણાની ચૂંટણીનાં પરિણામોએ રાજનીતિનાં સમીકરણો બદલી નાખ્યા છે. દેશની તમામ રાજકીય પાર્ટીઓએ એમાંથી શીખવાની જરૂર છે. ખુદ ભાજપના નેતાઓ, કોંગ્રેસના નેતાઓ, પ્રાદેશિક પક્ષોના નેતાઓએ એ વાત સમજી લેવાની જરૂર છે કે, મહારાષ્ટ્ર અને હરિયાણાની ચૂંટણીમાં જ્ઞાાતિવાદ, જાતિવાદ, કોમવાદ, દલિતવાદ, સવર્ણવાદ, મરાઠાવાદ, ચૌધરીવાદ,જાટવાદ બિલકુલ ચાલ્યા નથી. એક અને માત્ર એક જ વાદ ચાલ્યો છે અને તે છે ‘એક નેતાવાદ.’ લોકોને એક સશક્ત નેતા જોઈએ છે અને નરેન્દ્ર મોદીની આંધી હેઠળ બધા જ વાદ ભૂલાઈ ગયા છે. દેશની રાજનીતિ હવે બદલાઈ રહી છે. લોકોની અપેક્ષાઓ પરિપૂર્ણ કરવામાં તમામ ‘વાદ’ નિષ્ફળ ગયા છે ત્યારે લોકોએ એક નેતાને સ્વીકારી તેમની અપેક્ષાઓ સંતોષવા એક નેતામાં વિશ્વાસ મૂક્યો છે.

એકડા વિનાના મીંડાં

આ ચૂંટણીઓમાં કોંગ્રેસ, એનસીપી, આઈએનએલડી, મનસેનો તો સફાયો થયો જ છે, પરંતુ સાથે સાથે ભાજપાનો પણ એક પક્ષ તરીકે સફાયો થયો છે. નરેન્દ્ર મોદી પક્ષના નેતા ના હોય તો ભાજપા પાસે એકડા વિનાના મીંડાં જ છે. ભાજપા માઈનસ મોદી એટલે ઝીરો. આ કડવું સત્ય ભાજપાએ પણ સ્વીકારવું પડશે. આરએસએસ અને તેના જેવી ભગિની વિચારધારા ધરાવતી શિવસેના પહેલાં દિલ્હીમાં, પછી મહારાષ્ટ્ર અને હરિયાણા જેવાં રાજ્યમાં જે ધ્વજ લહેરાવવા માગતી હતી તે ધ્વજ આજે માત્ર અને માત્ર મોદી થકી જ શક્ય બન્યો છે. એલ. કે. અડવાણી, મુરલી મનોહર જોશી, રાજનાથસિંહ, અરુણ જેટલી, સુષ્મા સ્વરાજ, વૈંકેયા નાયડુ, ઉદ્ધવ ઠાકરે, રાજ ઠાકરે એ બધા હાંસિયામાં ધકેલાઈ ગયા છે.

બધા જ વાદ ગયા

 ડ્રોઇંગ રૂમમાં બેસીને રાજનીતિ કરવાનો સમય હવે સમાપ્ત થઈ ગયો છે. તમારે ચૂંટણીના રણમેદાનમાં પરફોર્મ કરવું જ પડે છે. ગોવિંદાચાર્ય અને ઉમા ભારતીનો કટ્ટરવાદ કે માત્ર વિચારવાદ હવે ચાલવાનો નથી. હિંદુઓને કે મુસલમાનોને માત્ર ઉશ્કેરવાથી જ વોટબેંક છલકાતી નથી. દેશના મુસલમાનોનો યુવા વર્ગ પણ હવે બદલાઈ રહ્યો છે. તેઓ હવે ‘મેઈન સ્ટ્રીમ’માં આવવા માગે છે. તેમને જોબ જોઈએ છે, બહેતર જીવન જોઈએ છે, ઉત્કૃષ્ટ કારકિર્દી જોઈએ છે અને ઓફકોર્સ સલામતી પણ જોઈએ છે. દલિતોનો મસીહા દલિત નેતા જ હોવો જોઈએ અને જાટનો નેતા જાટ જ હોવો જોઈએ તે દિવસો હવે ગયા. હરિયાણા જેવા પ્રદેશમાં જાટ-મતદારોનું પ્રભુત્વ હોવા છતાં એક બિનજાટ મુખ્યમંત્રી બની શકે છે એ દેશની રાજીનીતિમાં આવેલો જબરદસ્ત બદલાવ છે. જાટોના નામે ચૌટાલા એન્ડ કંપનીએ હરિયાણાને લૂંટયું જ છે એ વાતની પ્રતીતિ હવે હરિયાણાના જાટોને થઈ ચૂકી છે.

માત્ર લૂંટ જ ચલાવી

મોટાભાગના પ્રાંતવાદ કે જાતિવાદ આધારિત નેતાઓએ આ ધંધો જ કર્યો છે. તમિળનાડુમાં કાળાં ચશ્માંવાળા કરુણાનિધિએ તમિળોના નામે તમિળનાડુને લૂટી ડીએમકેને પ્રાઈવેટ લિમિટેડ કંપની જ બનાવી દીધી છે. જયલલિતા પણ વનમેન કંપની છે. એ કારણોસર કરુણાનિધિની પુત્રી કનીમોઝી અને જયલલિતાને જેલની હવા ખાવી પડી છે. બિહારમાં પછાત વર્ગો અને યાદવોના નામે રાજનીતિ કરીને લાલુ-રબડીએ બિહારને લૂંટયું છે અને અદાલતોના કડક વલણના કારણે લાલુપ્રસાદે પણ જેલની હવા ખાધી છે. હા, બિહારના નીતિશકુમાર એક પ્રામાણિક વ્યક્તિ છે એ જ રીતે મહારાષ્ટ્રમાં એનસીપીના શરદ પવારે લાંબા સમય સુધી મરાઠાવાદ ચલાવ્યો અને રાજ્ય તથા દિલ્હીમાં સત્તાની ભાગીદારી કરી વર્ષો સુધી સત્તા ભોગવી અઢળક સંપત્તિ એકત્ર કરી. પરંતુ હવે તેમના મરાઠાવાદનો પણ અંત આવ્યો છે. શરદ પવારે કૃષિમંત્રી તરીકે રહી વેપારીઓને ન્યાલ કરવા દેશના ખેડૂતોને પાયમાલ કરી નાખ્યા હતા.

શિવસેનાની દાદાગીરી

હવે શિવસેનાની વાત.

આ ચૂંટણીમાં શિવસેનાના વડા ઉદ્ધવ ઠાકરેનું મુખ્યમંત્રી બનવાનું સ્વપ્નું રોળાઈ ગયું છે. તેઓ સમય પારખી શક્યા નહીં. હવેનો સમય બાલાસાહેબ ઠાકરેનો સમય નથી, જ્યારે ગમે ત્યારે મુંબઈમાં રહેતા મહારાષ્ટ્રીયનોને ઉશ્કેરી દાદાગીરી કરી શકાતી હતી. શિવસેનાના નામે કેટલાક શિવસૈનિકોએ દુકાનદારોને હેરાન-પરેશાન કરવામાં કાંઈ બાકી રાખ્યું નહોતું. એક જમાનામાં મુંબઈના વેપારીઓએ દાઉદ ઇબ્રાહિમને હપતા ચૂકવવા પડતા હતા તે જ કામ શિવસેનાના નામે કેટલાક ગુંડાઓ બાલાસાહેબના નામે કરતા હતા. મરાઠી અસ્મિતા, હિેંદુવાદ અને મહારાષ્ટ્રવાદના નામે શિવસેનાના સર્વોચ્ચ પરિવારે કેટલી સંપત્તિ એકત્ર કરી છે તે તો મુંબઈની પ્રજા બરાબર જાણે છે. મુંબઈની પ્રજા એ વાત પણ જાણે છે કે, પાછલા વર્ષોમાં મુંબઈને દાવાનળમાં કોણે ફેરવી નાખ્યું હતું. ફિલ્મોથી માંડીને ઉદ્યોગક્ષેત્રમાં બેફામ અને અદૃશ્ય માફિયાઓનું વર્ચસ્વ કેવું હતું એ વાત પણ મુંબઈની પ્રજા સારી રીતે જાણે છે. મુંબઈના ભૂમાફિયાઓ હકીકતમાં કોણ હતા તે મુંબઈના લોકો બરાબર જાણે છે.

વનમેન ઇન્ડસ્ટ્રી

શિવસેના કોઈ રાજનૈતિક દળ હોવાના બદલે મહારાષ્ટ્રીયનોના નામે ચાલતો ‘વનમેન ઇન્ડસ્ટ્રી’ વધુ હતો. આ ચૂંટણીમાં તેમની તાકાતનું માપ નીકળી ગયું. વધુ સીટો લેવા માટે ભાજપા સાથે દાદાગીરી કરી, ‘સામના’માં ભાતભાતનાં લખાણો લખવામાં આવ્યાં, નરેન્દ્ર મોદી માટે ‘અફઝલખાન’ જેવા શબ્દો વાપરવામાં આવ્યા અને છેલ્લે ભાજપાના જ ખોળામાં બેસી જવાનો સમય આવ્યો. ઠાકરે પરિવાર સમય જોઈને રંગ બદલવામાં માને છે. પૂર્વ વડાં પ્રધાન ઇન્દિરા ગાંધીએ દેશમાં ઇમરજન્સી જાહેર કરી જનસંઘ અને આરએસએસના અનેક કાર્યકર્તાઓને જેલમાં મોકલવા માંડયા હતા ત્યારે બાલ ઠાકરેએ ઇન્દિરા ગાંધીની પ્રશસ્તિ કરી હતી. સમય જોઈને રંગ બદલવામાં નિષ્ણાત ઠાકરે પરિવાર પહેલાં નરેન્દ્ર મોદીને ગાળો દેતું હતું અને હવે પ્રશસ્તિગાન ગાવું પડે તેવી સ્થિતિ છે.

એ જે હોય તે, સંકુચિત માનસ ધરાવતા દેશના પ્રાદેશિક નેતાઓ એક વાત સમજી લે કે, દેશની રાજનીતિમાં આમૂલ પરિવર્તન આવી રહ્યું છે.

હિંદુવાદ, મુસ્લિમવાદ, મરાઠાવાદ, દલિતવાદ, ચૌધરીવાદ, પ્રાંતવાદની રાજનીતિની વિદાય !

સરદાર સાહેબે પુત્રી માટે મકાન સુદ્ધાં ના બનાવ્યું

તા. ૩૧ ઓક્ટોબરે સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલની જન્મજયંતી છે.

ગુજરાતના સામાન્ય ગરીબ કિસાન કુળમાં જન્મેલો બાળક, ખેડાની ખમીરવંતી ધરતીની ગોદમાં ઊછરીને આપબળે વકીલ બને છે. બેરિસ્ટરના અભ્યાસ અર્થે ઇંગ્લેન્ડ જાય છે. ત્રણ વર્ષનો અભ્યાસક્રમ અઢી વર્ષમાં પૂરો કરી ગોલ્ડ મેડલ સાથે બેરિસ્ટરની પદવી પ્રથમ વર્ગમાં પ્રાપ્ત કરે છે. વર્ષ ૧૯૧૩માં અમદાવાદમાં પ્રેક્ટિસનો પ્રારંભ કરી વકીલાતક્ષેત્રે નામાંકિત બને છે. પ્રારંભમાં રાજકારણથી અલિપ્ત રહેલા વિખ્યાત ધારાશાસ્ત્રી વલ્લભભાઈને આ વ્યવસાયમાં યશ હતો, ર્કીિત હતી, વૈભવ હતો, લખલૂટ આવક પણ હતી. ૧૯૧૩થી ૧૯૧૭ના વર્ષોમાં વકીલ વલ્લભભાઈ પટેલની બેરિસ્ટર તરીકેની સરેરાશ માસિક આવક રૂ. ૪૦,૦૦૦ હતી. એ સાથે એમના આખરી દિવસોનું અવલોકન કરીએ તો ૧૫મી ડિસેમ્બર, ૧૯૫૦માં સરદારનું અવસાન થયું ત્યારે નાયબ વડા પ્રધાનના બેંક બેલેન્સમાં માત્ર રૂ. ૩૦૦થી પણ ઓછી સિલક હતી.

ત્રીસ વર્ષ લડત અને જેલમાં

વડા પ્રધાનપદના સાચા હકદાર હોવા છતાં ગાંધીજીના આદેશને અનુસરી નાયબ વડા પ્રધાનપદ સ્વીકાર્યું, પરંતુ પ્રસિદ્ધ બ્રિટિશ પત્રકાર અને લેખક બ્રેશરીએ ૧૯૫૦ના વર્ષના પ્રારંભમાં નોંધ્યું છે ઃ “નહેરુ સરકારના વડા છે, પણ સરકાર તો સરદાર પટેલ ચલાવે છે.” “ગ્દીરિે રીટ્વઙ્ઘજ ંરી ય્ર્દૃીહિદ્બીહં, જીટ્વઙ્ઘિટ્વિ ઁટ્વંીઙ્મ િેહજ ૈં.”

સરદાર પટેલ તેત્રીસ વર્ષ જાહેરજીવનમાં રહ્યા. એમાં એમને ફાળે ખરેખર શાસનની સત્તા તો ૧૫મી ઓગસ્ટ ૧૯૪૭થી ૧૫મી ડિસેમ્બર, ૧૯૫૦ સુધીની એટલે કે સાડા ત્રણ વર્ષ કરતાં પણ ઓછો સમય નાયબ વડા પ્રધાનપદ ભોગવ્યું. બાકીનાં ત્રીસેક વર્ષ તો આઝાદીની લડતોમાં અને જેલવાસમાં જ વીતી ગયાં. સરદાર સાહેબ બોલ્યા હતા ઃ “હું ગાંધીજીની જમાતમાં ભળ્યો ત્યારે મેં થોડાં ઇંધણલાકડાં ભેગાં કર્યાં હતાં અને એ સળગાવીને કૌટુંબિક લાભો, મારી કારકિર્દી,મારો દરજ્જો બધું એમાં સ્વાહા કરી દીધું હતું.”

અલગ દૃષ્ટિબિંદુ

ગાંધીજીની સચ્ચાઈ અને વાણી-વર્તનના સુમેળ વિશે ખાતરી થતાં જ સરદારે એમને નેતા તરીકે સ્વીકાર્યા અને આજીવન આ નેતાને અનુસર્યા. આમ છતાં પોતાની વિવેકબુદ્ધિ કે પોતાનું દૃષ્ટિબિંદુ ધરાવવાનો હક સરદારે કોઈનેય સુપરત કર્યો નહોતો. ગાંધીજીને પણ નહીં. કેટલાય બનાવોમાં એમનો મત ગાંધીજીથી જુદો પડતો ત્યારે જાહેરમાં પણ પોતાના વિચારોને વ્યક્ત કરતા. ઉદાહરણ તરીકે દેશના સંરક્ષણ અંગે ગાંધીજી સાથેનો એમનો વિચારભેદ આ શબ્દોમાં સ્પષ્ટ કર્યો છે ઃ “મુઝે રાજ ચલાના હૈ,બંદૂક રખની હૈ, તોપ રખની હૈ, આર્મી રખની હૈ । ગાંધીજી કહતે હૈં કિ કુછ ન કરો । તો વહ મૈં નહીં કર શકતા । ક્યોં કિ મૈં તીસ કરોડ કા ટ્રસ્ટી હો ગયા હૂઁ । મેરી જિમ્મેદારી હૈં કિ મૈં સબ કી રક્ષા કરું । દેશ પર હમલા હોગા તો મૈં બરદાસ્ત નહીં કરુંગા ક્યોં કિ મેરી જિમ્મેદારી હૈં ।… મૈંને ગાંધીજી કો કહા, ‘આપકા રાસ્તા અચ્છા હૈ । લેકિન વહાઁ તક મૈં નહીં જા પાતા હૂઁ ।’

કોગ્રેસનું ભંડોળ અને પ્રમાણિકતા

તેઓ ઓલ ઇન્ડિયા કોંગ્રેસ કમિટીના મહામંત્રી બન્યા. એ સમયે જમનાલાલ બજાજ કોંગ્રેસ પક્ષના કોષાધ્યક્ષ હતા. શેઠ જમનાલાલ બજાજના અવસાન પછી કોંગ્રેસ કારોબારીએ સરદાર વલ્લભભાઈની કોંગ્રેસના કોષાધ્યક્ષપદે નિમણૂક કરી. આ હોદ્દો તેઓએ જિંદગીના અંત સુધી સંભાળ્યો અને શોભાવ્યો. એના ઉદાહરણ તરીકે એક પ્રસંગનું સ્મરણ કરીએ તો ૧૯૫૦માં સરદાર અવસાન પામ્યા ત્યારે કોંગ્રેસ પક્ષનું ભંડોળ રૂ. ૨૮ લાખ હતું. સરદારની નાદુરસ્ત તબિયતને કારણે કામનું ભારણ ઓછું થાય તે માટે સરદારનાં પુત્રી મણિબહેને રૂપિયા અઠ્ઠાવીસ લાખથી વધુ રકમનું બેંક બેલેન્સ તથા પક્ષના ફંડની આવક-જાવકનો તમામ હિસાબ દર્શાવતાં કાગળો કોંગ્રેસ પ્રમુખ ટંડનજીને સુપરત કર્યાં ત્યારે ટંડનજીની આંખો સજળ બની ગઈ હતી. તેમના મુખમાંથી શબ્દો સરી પડયા હતા ઃ “ધન્ય સરદાર તમારી પ્રામાણિકતાને !”

ભ્રષ્ટ્રાચાર નાબૂદી

સરદાર પટેલ ભ્રષ્ટાચારની સંપૂર્ણપણે વિરુદ્ધ હતા. કેન્દ્ર સરકારના કેટલાક આઈ.સી.એસ. અધિકારીઓ સામે લાંચ-રુશવતની અનેક ફરિયાદો આવી. વહીવટી દૃષ્ટિએ સનદી અધિકારીઓ એમના ગૃહખાતા નીચે આવતા હતા તેથી સરદારે દિલ્હીના તમામ આઈ.સી.એસ. અધિકારીઓની બંધબારણે સભા બોલાવી અને કોણે કેટલા પૈસા બનાવ્યા છે એની વિગતો સાથેની ફાઈલો રજૂ કરી. એ પછી એમણે અધિકારીઓને જણાવ્યું કે, ‘તમે જે કંઈ કર્યું તે ભૂલી જાવ… આજે હું તમને માફ કરું છું અને હવે પછી કોઈ પ્રકારની લાંચ લેવાની બંધ કરો. જો તમારી સામે કોઈ ફરિયાદ નહીં આવે તો આ ફાઈલોનો હું કોઈ ઉપયોગ નહીં કરું. જો ફરિયાદ આવશે તો કોઈને નહીં છોડું.’ આ સભા પછી સરદાર જીવ્યા ત્યાં સુધી કોઈ અધિકારી લાંચ લેવાની હિંમત નહોતો કરી શક્યો. આવી હતી સરદારની ભ્રષ્ટાચાર નાબૂદીની નીતિ.

ચશ્માની એક જ દાંડી

સરદારના જીવનવ્યવહારમાં અકિંચન સ્વરૂપના સમ્યક્ દર્શન કરાવતા અનેક પ્રસંગો મળી આવે છે… મહાવીર ત્યાગીએ મણિબહેનની સાડીમાં એક મોટું થીંગડું જોઈને મણિબહેનની મજાક કરી, “તમે એવા બાપની દીકરી છો, જેમણે એવું અખંડ રાજ્ય સ્થાપ્યું છે, જે રામ, કૃષ્ણ કે અશોકનું પણ નહોતંુ, મોગલોનું કે અંગ્રેજોનું પણ નહોતું. આવા સરદારની દીકરી થઈ તમે સાંધેલાં કપડાં પહેરતાં શરમાતાં નથી.” આ સાંભળી સરદાર તાડૂકી ઊઠયા, “ગરીબ માણસની દીકરી છે. સારા કપડાં ક્યાંથી લાવે ? એનો બાપ થોડો કંઈ કમાય છે ?” સરદારે એમના ચશ્માનું ખોખું બતાવ્યું. જે ૨૦ વર્ષ જૂનું હતું. એમનાં ચશ્માની એક જ દાંડી હતી. બીજી બાજુએ દોરો બાંધ્યો હતો. એ જ રીતે એમની ઘડિયાળ ત્રણ દાયકા જૂની હતી અને પેન દસ વર્ષ જૂની હતી. ડો. સુશીલા નાયરે નોંધ્યું છે, “મણિબહેન નિયમિત રેંટિયો કાંટે ને એમાંથી જ સરદારની કફની અને ધોતિયા બને છે. એ કપડાં જ્યારે ફાટી જાય ત્યારે એને કાપી સીવીને સાંધીને મણિબહેન પોતાનાં કપડાં બનાવે છે.”

સરદારના દીકરા ડાહ્યાભાઈના પુત્ર બિપીનભાઈ વ્યવસાયની શોધમાં દિલ્હીથી મુંબઈ જઈ રહ્યા હતા. દાદાજીના આશીર્વાદ લેવા ગયા ત્યારે સરદારે એમને સલાહ આપી… “જગતમાં જાતજાતના અને ભાતભાતનાં લોકો મળશે, રોટલી ના મળે તો અહીં આવશો, પણ સરદારના નામે કમાશો નહીં, સરદારના નામનો ઉપયોગ કરશો નહીં, સરદારની લાગવગ વાપરશો નહીં. હું દિલ્હીમાં છું ત્યાં સુધી દિલ્હીથી હંમેશાં દૂર રહેજો…”

સરકારી વાહનનો ઉપયોગ નહીં

સરદાર નાયબ વડા પ્રધાન હતા ત્યારે વી. શંકર એમના અંગત સચિવ હતા. તેઓએ સરદારના પક્ષ વ્યવહારનાં બે પુસ્તકો પ્રસિદ્ધ કર્યાં છે. એમણે લખ્યું છે, “અંગત ઉપયોગ માટે થતાં ફોનનું અલગ રજિસ્ટર રાખવામાં આવતું અને સરદાર પોતાના ખિસ્સામાંથી એ રકમ ભરપાઈ કરતાં… ખાનગી કામ માટે સરકારી વાહનનો ઉપયોગ સરદાર નહોતા કરતા. પોતાની જૂની અંગત ગાડી વાપરતા… પક્ષ તેમ જ ખાનગી પત્રવ્યવહારનો ખર્ચ પોતે ભોગવતા… સરકારી પ્રવાસ કરે તો પણ પ્રવાસભથ્થું લેતાં નહોતાં… નાદુરસ્ત તબિયત હોવા છતાં રોજના ૧૮ કલાક કામ કરતાં… નહેરુ વિદેશ ગયેલા, એ સમયગાળામાં સરદાર વડા પ્રધાનપદનો હવાલો સંભાળતા હતા… સરદારે પ્રધાનો અને કર્મચારીઓના પગારમાં ૧૫ ટકા કાપ મૂક્યો અને દરેક સરકારી ખાતાંને કરકસર કરવાની સૂચના આપી. એનાથી લગભગ રૂપિયા ૮૦ કરોડની બચત થઈ હતી. આ આંકડો વર્ષ ૧૯૪૯નો છે. આજે કરકસરની વાત તો બાજુ પર રહી, પણ બેફામ ખર્ચની કોઈ સીમા રહી નથી.

આમ ગાંધીજીની જેમ સરદાર પણ આજીવન અકિંચન રહ્યા હતા. એમના અંતકાળે તેમની પાસે પોતાની અંગત મિલકત જેવું ગણાય તેમાં ચારેક જોડી કપડાં, બે જોડી ચંપલ, એક પતરાંની બેગ, રેંટિયો, બે ટિફિન, એલ્યુમિનિયમનો લોટો અને સગડી હતાં જે અમદાવાદમાં શાહીબાગ ખાતે આવેલા સરદાર સ્મારકમાં એમની સ્મૃતિરૂપે આજે પણ જળવાઈ રહ્યાં છે.

આજે દેશના પ્રધાનોની સંપત્તિ બેસુમાર વધતી જાય છે ત્યારે સરદાર સાહેબે તેમનાં પુત્રી માટે એક મકાન સુદ્ધાં બનાવ્યું નહોતું.

મારે રાજ ચલાવવાનું છે, બંદૂક પણ રાખવી પડે અને આર્મી પણ રાખવું પડે – સરદાર

સૌરાષ્ટ્રમાં પ્રાચીન સંસ્કૃતિનું અસ્તિત્વ જ નહોતું?

રેડ રોઝ : દેવેન્દ્ર પટેલ

પશ્ચિમના સંશોધકોના મતને ખોટો સાબિત કરનાર પુરાતત્ત્વ સંશોધક પી.પી.પંડયા કોણ હતા?

પુરાતત્ત્વ જેવા ગહન વિષયને પસંદ કરવો, તેમાં પ્રથમ રેંક લઈ ઉચ્ચ અભ્યાસ (MA) કરવો અને તેને જ કારકિર્દી બનાવી આશરે બે હજાર કિમી જેટલો પગપાળા પ્રવાસ કરી હડપ્પા સંસ્કૃતિ (૫૦૦૦ વર્ષ પ્રાચીન)ના લોથલ જેટલાં જ મહત્ત્વનાં સંશોધનો કરવાં અને પશ્ચિમના સંશોધકોના મતે સૌરાષ્ટ્ર વિસ્તારમાં પ્રાચીન સંસ્કૃતિનું અસ્તિત્વ નથી તેવા મતને ખોટો સાબિત કરવો, તે સામાન્ય માનવીનું કામ નથી, પરંતુ આ ભગીરથ કાર્ય કરી દેશના પુરાતત્ત્વીય ઇતિહાસમાં સૌરાષ્ટ્રનું મહત્ત્વનું સ્થાન સાબિત કરનાર પુરાતત્ત્વવિદ્ પી.પી. પંડયાને બહુ ઓછા લોકો ઓળખે છે.

ટાંચાં સાધનોમાં કરેલાં સંશોધનોની મહત્ત્વતા, તેમણે એક દસકામાં પુરાતત્ત્વ ક્ષેત્રે કરેલાં કાર્યો, પોતાની વતનભૂમિમાં શરૂ કરેલ સંશોધનરૂપી મહાયજ્ઞા અધૂરો ન રહે તે માટે ડો. સાંકળિયા જેવા વિદ્વાન અને સિનિયરના અભિપ્રાય મુજબ રાષ્ટ્રીય કક્ષાએ પુરાતત્ત્વ વિભાગમાં મળેલ ઉચ્ચ પગાર સાથેની ઉચ્ચ હોદ્દા પરની નિમણૂકનો અસ્વીકાર કરી સૌરાષ્ટ્રમાં જ પુરાતત્ત્વ વિભાગના વડા તરીકે ચાલુ રહી વતન તરફની જવાબદારી, પ્રેમ-લાગણીને મહત્ત્વ આપી સીમાચિહ્નરૂપ સંશોધનો કર્યાં.

પુરાતત્ત્વવિદ્ પી.પી. પંડયા જેઓ સૌરાષ્ટ્ર રાજ્યમાં પુરાતત્ત્વ અને મ્યુઝિયમ વિભાગના વડા હતા. બાદમાં મુંબઈ રાજ્ય બનતાં હાલના ગુજરાત, સૌરાષ્ટ્ર, કચ્છ વિસ્તારના આ વિભાગના વડા બન્યા. ત્યારબાદ ૧૯૬૦માં મે મહિનામાં સ્થપાનાર ગુજરાત રાજ્યના પુરાતત્ત્વ વિભાગના પ્રથમ વડા તરીકે ચાર્જ સંભાળે તેના ૭૭ દિવસ પહેલાં જ તા. ૧૨-૨-૧૯૬૦ના રોજ ખૂબ જ ટૂંકી બીમારીમાં તેઓનું ફક્ત ૩૯ વર્ષ ૩ માસ અને ૪ દિવસનું આયુષ્ય ભોગવી અવસાન થયું.

‘મધ્યાહ્ને સૂર્યાસ્ત-એક પુરાતત્ત્વવિદ્ની જીવનયાત્રા’ એ આ વિરલ, વિદ્વાન અને વતનપ્રેમી પુરાતત્ત્વવિદ્નું જીવનચરિત્ર છે. ઘણી વાર પોતાના ઉમદા જીવન આદર્શને પૂરી નિષ્ઠાથી સાકાર કરવા મથનારા અમુક મહાનુભાવો આ વિશ્વમાં વિસરાઈ જતા હોય છે. પી.પી.પંડયા આવા જ એક ઇતિહાસ, સંસ્કૃતિ, પુરાતત્ત્વ જેવા ગહન વિષયોમાં જીવંત રસ લેનારા વિરલ સંશોધક હતા. આ પુસ્તક આજની પેઢીના સંશોધકો, વિદ્વાનો, અભ્યાસીઓ અને વિદ્યાર્થીઓને પ્રેરકબળ બની રહે તેમ છે. આ પુસ્તક લખી તેમના પુત્ર સાહિત્યકાર અને કાયદાવિદ્ પીયૂષભાઈ પંડયાએ મહત્ત્વપૂર્ણ કામગીરી બજાવી છે.

ભારતના ભાગલા પડયા પછી જગતની પ્રાચીન સંસ્કૃતિઓ પૈકીની એક સિંધુ ખીણની સંસ્કૃતિ (હડપ્પીય સંસ્કૃતિ)નાં સ્થાનો મોહેં-જો-દડો અને હડપ્પા પાકિસ્તાનમાં ગયાં. આથી ભારતમાં એ સંસ્કૃતિ હતી કે કેમ? એ વિશે ભારતીય પુરાતત્ત્વવિદોએ સંશોધન કાર્ય આરંભ્યું. જેમાં સૌરાષ્ટ્રમાં એ સંશોધન પી.પી. પંડયાએ કર્યું અને હડપ્પીય સંસ્કૃતિનાં અનેક સ્થળો સેંકડો કિમીનો પગપાળા પ્રવાસ કરીને શોધી કાઢયાં.

પી.પી.પંડયાએ ૧૯૫૦થી ૧૯૬૦ના એક દાયકામાં મધ્યકાલીન પાષાણ યુગનાં (આશરે ૫ લાખ વર્ષ પ્રાચીન) પાંચ સ્થાનો,લઘુપાષાણ યુગ (આશરે દોઢ લાખ વર્ષ પ્રાચીન)નાં ૨૦ સ્થળો, હડપ્પા સંસ્કૃતિ (આશરે ૫૦૦૦ વર્ષ પ્રાચીન) ૬૫ ટીંબાઓ, ૧૧૦ જેટલી દોઢ હજાર વર્ષ પ્રાચીન ક્ષત્રપકાલીન વસાહતો, મૈત્રકકાલીન મંદિર, ૧૮૦૦ વર્ષ પ્રાચીન ખંભાલીડા (તા.ગોંડલ,જી.રાજકોટ)ની વિશ્વપ્રસિદ્ધ બૌદ્ધ ગુફાની શોધ કરી, જે સંશોધનથી ભારતના પ્રાગ ઐતિહાસિક, આદ્ય ઐતિહાસિક અને ઐતિહાસિક નકશામાં સૌરાષ્ટ્ર-કચ્છને ગૌરવભર્યું સ્થાન પ્રાપ્ત થયું.

રાજકોટ ખાતેના ગુજરાત રાજ્યના પુરાતત્ત્વ ખાતાના આસિસ્ટન્ટ ડાયરેક્ટર ઓફ આર્િકયોલોજી (સેવા નિવૃત્ત) ફિલ્ડ આર્િકયોલોજિસ્ટ વાય.એમ. ચિતલવાલા લખે છે કે, “સૌરાષ્ટ્રમાં કદાચ આદિમાનવની હયાતી જ ન હતી, કારણ કે પાશ્ચાત્ય પુરાતત્ત્વવિદોએ તેને પુરાતત્ત્વની દૃષ્ટિએ ષ્ઠટ્વઙ્મ-ઙ્ઘી-જટ્વષ્ઠ અથવા બંધિયાર પ્રદેશ ઘોષિત કરેલો. પણ ધીરે ધીરે સૌરાષ્ટ્રમાંથી પણ આ પ્રકારનાં ઓજારો ડો.હસમુખ સાંકળિયા તેમજ અન્ય વિદ્વાનોને મળ્યાં પણ તેનો સમયગાળો અને વ્યાપ નક્કી કરવામાં મુશ્કેલી હતી. આ સંબંધમાં પી.પી. પંડયાએ લોઅર પેલિયોલિથિક, મધ્ય-પેલિયોલિથિક અને કાઈક્રોલિથિક (લઘુ પાષાણ ઓજારો)ની શોધ કરી પાષાણયુગને એક તંતુએ બાંધ્યો અને એ રીતે લગભગ એક લાખ પચાસ હજાર વર્ષ પહેલાંથી લઈને ઈ.સ. પૂર્વે ૫૦૦૦ વર્ષો સુધીના ગાળાની ઐતિહાસિક રૂપરેખા તૈયાર કરવામાં સંશોધનકારોને અતિ મહત્ત્વની મદદ કરી.

હિન્દુસ્તાનના ભાગલા થતાં સિંધુ સભ્યતાની જાણીતી વસાહતો મોહેં-જો-દડો અને હડપ્પા આપણા ભાગે ન આવતા પુરાતત્ત્વવિદોમાં ઘેરી નિરાશાનું મોજું ફરી વળ્યું હતું, પણ ભારતીય પુરાવેત્તાઓ, જેમાં પી.પી. પંડયાનો સમાવેશ થાય છે, હાથ બાંધીને બેસી ન રહેતાં ઘનિષ્ઠ સર્વેક્ષણો હાથ ધર્યાં. રંગપુરની હડપ્પીય વસાહત પર રાવે ઉત્ખનન કર્યું અને હડપ્પીય સંસ્કૃતિના જુદા જુદા તબક્કાની એક સમયસારણી નક્કી કરી. આ સમયપત્રક(periodication)ખૂબ જ ઉપયોગી સાબિત થયું પણ ખરેખર સૌરાષ્ટ્રની કઈ અને કેટલી વસાહતો આ તબક્કાવાર સમયાંકનમાં બંધબેસતી આવે છે તે સ્પષ્ટ ન હતું. પી.પી. પંડયાના પ્રયાસોને કારણે અને તેમનાં સર્વેક્ષણોના ફળસ્વરૂપે હડપ્પીય વસાહતોનું પરિપકવ હડપ્પીય અને અનુહડપ્પીય કાળમાં વિભાજન કરવામાં આવ્યું. જેનો યશ પી.પી. પંડયાને જાય છે. મોટાભાગની હડપ્પીય વસાહતો ભાદર અને અન્ય નાની મોટી નદીઓના કાંઠે વસેલી મળી આવે છે. પંડયાએ આ બધી જ રોઝડી સહિત વસાહતોને નકશા પર ટપકાવી. તેમની ભૌગોલિક પરિસ્થિતિને સ્પષ્ટરૂપે ઉપસાવી. આ પદ્ધતિને સુધરેલી પુરાતત્ત્વીય ભાષામાં સેટલમેન્ટ આર્િકયોલોજી કહે છે.

પી.પી. પંડયાએ અનેક હડપ્પીય અને બિનહડપ્પીય વસાહતોનાં ઉત્ખનન કાર્યો કરી તેમની એક ફિલ્ડ આર્િકયોલોજિસ્ટ તરીકેની વિદ્વત્તા અને કાર્યક્ષમતા બતાવી આપી. એક જ ટીંબાનું લાંબા સમય સુધી ઉત્ખનન કાર્ય કરવાને બદલે તેમણે ટ્રાયલ ઉત્ખનનો લેવાની પ્રણાલી અપનાવી જેમાં રોઝડી અપવાદરૂપ ગણી શકાય. આ પ્રકારના ખોદકાર્યના કેટલાંક દેખીતા ફાયદા હતા. પ્રથમ તો ટૂંકા સમયમાં કોઈ પણ પ્રાચીન સ્થળનું પ્રાથમિક પ્રકારનું ચિત્ર સ્પષ્ટ થઈ શકતું. બીજું, સ્તર પ્રમાણે કરાયેલ ઉત્ખનનથી સમયાંકન ઉપરાંત સંસ્કૃતિના વિકાસના તબક્કા પણ નક્કી કરી શકાતા. પરિણામે સૌરાષ્ટ્રની હડપ્પીય અને અનુહડપ્પીય સંસ્કૃતિ વિશેની જાણકારીમાં વધારો થયો. રોઝડીના ઉત્ખનનથી મધ્ય સૌરાષ્ટ્રમાં હડપ્પાને લગતી સંસ્કૃતિનું ચિત્ર વધારે સ્પષ્ટ બન્યું.સૌરાષ્ટ્રમાં હડપ્પા સંસ્કૃતિનો પ્રવેશ, પ્રસાર અને લક્ષણો અંગે પી.પી. પંડયાએ કરેલાં સંશોધનથી જાણવા મળે છે કે હડપ્પા સંસ્કૃતિ સિંધમાંથી કચ્છમાં થઈને સૌરાષ્ટ્રના હાલાર જિલ્લામાં પ્રવેશી હતી. શરૂઆતમાં ટૂંકા સમયની નાની વસાહતો સ્થાપવામાં આવી હતી. ફળદ્રુપ પ્રદેશની શોધમાં આગળ ધપતાં આ લોકો ભાદર નદીના બંને કાંઠા ઉપર વસ્યા અને છેવટે રંગપુર થઈને ગુજરાતમાં ભોગાવા-સાબરમતીના સંગમસ્થાન નજીક લોથલમાં સ્થિર થયા હતા.

માર્ચ ૧૯૫૮માં ભારત સરકારના મિનિસ્ટ્રી ઓફ એજ્યુકેશન એન્ડ સાયન્ટિફિક રિસર્ચના અન્ડર સેક્રેટરીએ મુંબઈ રાજ્યના કેળવણી ખાતાના સેક્રેટરીને પત્ર લખી જણાવ્યું કે “યુનિયન પબ્લિક ર્સિવસ કમિશનની ભલામણથી ભારતના રાષ્ટ્રપતિએ પી.પી. પંડયાને ભારત સરકારના ડિપાર્ટમેન્ટ ઓફ આર્િકયોલોજીમાં આસિ.સુપરિન્ટેન્ડન્ટની જગ્યા માટે નિમણૂક માટેની ઓફરનો સ્વીકાર કરે તો ભારત સરકારને તાત્કાલિક જાણ કરવામાં આવે એવું જણાવવાનો મને આદેશ કરવામાં આવ્યો છે.” પરંતુ વિશ્વપ્રસિદ્ધ પુરાતત્ત્વવિદ્ ડો. સાંકળિયાની સલાહ મુજબ પોતાના વતન માટે આ જ કામગીરી કરવાનું તેમણે પસંદ કર્યું, મોટા હોદ્દા કે મોટા પગારને અવગણીને.

આવા પ્રાચીન ઇતિહાસને સજીવન કરનાર વિદ્વાનને સમાજ અને સરકાર ભૂલી ગયાં છે.પી.પી. પંડયાના પરિવારે એક ફાઉન્ડેશનની સ્થાપના કરીને તેમણે કરેલાં સંશોધનોનો પ્રચાર અને પ્રસાર થાય તે માટે પ્રયાસો આદર્યા છે. ખંભાલીડાની બૌદ્ધ ગુફા અને રોઝડી ખાતેની હડપ્પન સાઈટ તેનાં ઉદાહરણ છે.

 
www.devendrapatel.in

પૂરપીડિતોની જેમ કાશ્મીરના પંડિતોને પણ પુનર્વસવાટની જરૂર

રેડ રોઝ : દેવેન્દ્ર પટેલ

વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ દીપાવલી કાશ્મીરના પૂરપીડિતો સાથે મનાવી. આજ સુધી કોઈ વડાપ્રધાને આમ કર્યું નથી. કાશ્મીરે પાછલાં ૧૦૦ વર્ષમાં ન જોઈ હોય તેવી તબાહી અનુભવી છે. શિયાળાનો આરંભ થઈ રહ્યો છે. હજી હજારો કાશ્મીરીઓ શ્રીનગરની આસપાસ ખુલ્લા ટેન્ટમાં રાત વિતાવી રહ્યા છે. નાનાં બાળકો કહે છે, “અમને માત્ર એક ઓરડો આપો. રાતની ઠંડી અમારાથી સહન થતી નથી. અમે એક જ ઓરડામાં પડી રહીશું.” ગરીબ કાશ્મીરીઓનું દર્દ હૃદયદ્રાવક છે. વડાપ્રધાનની આ મુલાકાત તકલીફો વેઠી રહેલા પૂરપીડિતો માટે એક પ્રકારની રાહત હશે. વિપક્ષોના મતે વડાપ્રધાનની આ મુલાકાત જમ્મુ-કાશ્મીરમાં આવી રહેલી ચૂંટણીમાં ફાયદો લેવા માટે છે. એમ હોય તોપણ આજ સુધી દેશના એક પણ વડાપ્રધાનને આવા ‘હિલિંગ ટચ’ની સદ્ભાવના અને રાજનીતિ કરવાનું સૂઝ્યું નથી, તે પણ એક હકીકત છે.

અલબત્ત, હવે કાશ્મીરીઓની તકલીફની વાત જ નીકળી છે ત્યારે એ વાત પણ અહીં નોંધવી જોઈશે કે આજે કાશ્મીરમાં રહેતા મુસલમાનોની જે તકલીફ છે, તે કરતાં અલગ પ્રકારની તકલીફો કાશ્મીરી પંડિતોની પણ રહી છે. એક જમાનામાં કાશ્મીરમાં હિન્દુ રાજા હતા. એક સમયે કાશ્મીરમાં કાશ્મીરી પંડિતો-બ્રાહ્મણોની ઘણી મોટી વસ્તી હતી. સદીઓથી કાશ્મીરમાં રહેતા કાશ્મીરી પંડિતોને ૧૯૯૦માં આતંકવાદીઓને કારણે ઘરબાર, જમીન-જાયદાદ એ બધું જ છોડીને કાશ્મીર છોડવું પડયું છે. બીજા શબ્દોમાં એમ કહી શકાય કે કાશ્મીરી પંડિતોને કાશ્મીરમાંથી તગેડી મૂકવામાં આવ્યા છે. આતંકવાદીઓએ કાશ્મીરી પંડિતોની બેરહમીથી હત્યાઓ કરી છે. તેમની સ્ત્રીઓ, દીકરીઓ અને બહેનો પર બળાત્કાર કરવામાં આવ્યા છે. કેટલાક કાશ્મીરી પંડિત કન્યાઓની જબરજસ્તીથી મુસ્લિમ યુવકો સાથે નિકાહ કરી દેવામાં આવ્યા. આ અત્યાચાર વર્ષો સુધી ચાલ્યો, પરંતુ કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકારોએ કાશ્મીરી પંડિતોના પરિવારોને સુરક્ષા પ્રદાન કરવામાં કદી રુચિ દાખવી નથી. આજે પણ અનેક કાશ્મીરી પંડિત પરિવારો જમ્મુ અને દિલ્હીની આસપાસ શરણાર્થી શિબિરોમાં બદહાલ અવસ્થામાં જીવી રહ્યા છે. દુઃખની વાત એ છે કે કાશ્મીરી પંડિતો પોતાના જ દેશમાં શરણાર્થી બની ગયા છે. સરકારો એમની સમસ્યાઓ બાબતે મૌન છે.

હકીકત એ છે કે ભારત સાથે સીધું યુદ્ધ ન કરી શકનાર પાકિસ્તાને કાશ્મીરની ખીણમાં છદ્મ યુદ્ધ છેડયું છે. પાકિસ્તાન સર્મિપત આતંકવાદીઓ દ્વારા કાશ્મીરમાં અનેક આતંકી ઘટનાઓ ઘટી છે. આ આતંકવાદીઓને કારણે લાખ્ખો કાશ્મીરી પંડિતો નિર્વાસિત તરીકે શિબિરોમાં જીવન ગુજારી રહ્યા છે.

જરા ઇતિહાસ પર નજર નાખીએ. તા.૨૪ ઓક્ટોબર, ૧૯૪૭ની વાત છે. પાકિસ્તાને પઠાણ જાતિઓનેે કાશ્મીર પર આક્રમણ કરવા ઉશ્કેરી હતી. એ વખતે કાશ્મીરના મહારાજા તરીકે મહારાજા હરિસિંહ હતા. તેમણે ભારતની મદદ માગી. એ વખતે નેશનલ કોન્ફરન્સ કાશ્મીરમાં લોકપ્રિય સંગઠન હતું. જમ્મુ-કાશ્મીરના હાલના મુખ્યમંત્રી ઓમર અબ્દુલ્લાના દાદા શેખ અબ્દુલ્લા તેના પ્રમુખ હતા. તેમણે પણ કાશ્મીરની રક્ષા કરવા ભારત સરકારને અપીલ કરી, પરંતુ એ વખતનાં કેટલાંક અલગતાવાદી સંગઠનોએ કાશ્મીરના પંડિતોને ભારત સરકાર વિરુદ્ધ વિદ્રોહ કરવા કહ્યું. કાશ્મીરી પંડિતોએ એમ કરવા ઇન્કાર કરતાં અલગતાવાદી સંગઠનોએ કાશ્મીરી પંડિતોનો સંહાર કરવાનો આરંભ કર્યો. બસ, ત્યારથી કાશ્મીરી પંડિતોની અવદશા ચાલુ થઈ. તા. ૪ જાન્યુઆરી, ૧૯૯૦ના રોજ કાશ્મીરમાં રહેતા દરેક હિન્દુ ઘર પર એક પત્રિકા ચોંટાડવામાં આવી. તેમાં લખ્યું હતું, “કાશ્મીર છોડો,નહીંતર માર્યા જશો.” એ પછી હિન્દુ નેતાઓની હત્યાઓ શરૂ થઈ. તે પછી ઉચ્ચ અધિકારીઓની હત્યાઓ થઈ. તે પછી હિન્દુ સ્ત્રીઓ પર સામૂહિક દુષ્કર્મ શરૂ થયાં. કેટલીયે હિન્દુ સ્ત્રીઓને જીવતી સળગાવી દીધી. કેટલીક હિન્દુ સ્ત્રીઓને નિર્વસ્ત્ર કરી ઝાડ પર ઊલટી લટકાવવામાં આવી. બાળકોને ફટકારવામાં આવ્યાં. આ ખૌફનાક દૃશ્યો જોઈને કાશ્મીરમાંથી ૩.૫ લાખ હિન્દુ કાશ્મીરમાંથી પલાયન થઈ ગયા. આ ભયંકર કરતૂતો દેશની નજર સામે બનતાં હોવા છતાં દેશની પાર્લામેન્ટ, કેન્દ્ર સરકાર, રાજ્ય સરકાર, અધિકારીઓ, લેખકો, બુદ્ધિજીવીઓ, સમાજસેવકો અને નાગરિક અધિકાર સંગઠનો ચૂપ હતાં. કાશ્મીરી પંડિતો પર જુલ્મ થતા રહ્યા અને પોલીસ તથા આખું રાષ્ટ્ર માત્ર નિહાળતું જ રહ્યું.

આ વાતને ૨૩ વર્ષ પસાર થઈ ગયાં. ૨૩ વર્ષથી તેઓ પોતાના વતન કાશ્મીરમાં પાછા ફરવા વિવશ છે. આજે વિસ્થાપિત કાશ્મીરી પંડિતોની સંખ્યા વધીને ૪થી ૭ લાખ વચ્ચેની હોવાનું મનાય છે. એક આખી પેઢી બરબાદ થઈ ચૂકી છે. ૧૯૪૭માં પાકિસ્તાનના કબજાવાળા કાશ્મીરમાંથી ભગાડી મૂકેલા કાશ્મીરી પંડિતો જમ્મુમાં રહે છે. તેમને આજ સુધી ભારતીય નાગરિકતા મળી નથી. ૧૯૮૯ પહેલાં કાશ્મીરી પંડિતો બહુસંખ્યક હતા. કાશ્મીરમાં તેમની પાસે સુંદર મકાનો, બાગ-બગીચા, બોટહાઉસ, નાવ વગેરે હતાં. હવે તેઓ દેશના કેટલાયે ભાગોમાં શરણાર્થી શિબિરોમાં રહે છે. એ બધાને મદદ કરવાના રાજ્ય સરકારોના દાવા ખોખલા છે. કેટલાંયે પેકેજો જાહેર કરવામાં આવ્યાં, પરંતુ તે પેકેજોને કારણે કાશ્મીરી પંડિતોની જિંદગીમાં કોઈ નોંધપાત્ર સુધારો થયો નથી. કાશ્મીરની રાજનીતિમાં પણ હવે તેમની કોઈ જ નિર્ણાયક ભૂમિકા રહી નથી. વિસ્થાપિત કાશ્મીરી પંડિતોના સંગઠનના નેતા ડો. અજય ચુરંગનું કહેવું છે કે, “અમને બધાને સુનિયોજિત રૂપે હાંસિયામાં ધકેલી દેવામાં આવ્યા છે.”

સાચી વાત એ છે કે, કાશ્મીરી પંડિતોને કાશ્મીરની ખીણમાં પુનર્વસન માટે જે વાતાવરણની જરૂર છે તે કરવા કોઈ તૈયાર નથી. કાશ્મીરી પંડિતોની વાપસીમાં અગાઉ જે પેકેજ જાહેર કરવામાં આવ્યાં હતાં તે પણ સરકારની અમલદારશાહીમાં ફસાયેલાં છે. ડોે. અજય ચુરંગ કહે છે, “બેરોજગારી અને મુફલીસીમાં ફસાયેલા કાશ્મીરી પંડિતોના પરિવારો પહેલાં તેમના જીવ બચાવશે કે તેમના અધિકારો માટે લડશે?”

વિસ્થાપિત કાશ્મીરી પંડિતોનું એક સંગઠન ‘પનુન કાશ્મીર’ પણ છે. તેની સ્થાપના મે-૧૯૯૦માં થઈ હતી. આ સંગઠનની માગણી છે કે, કાશ્મીરી હિન્દુઓ માટે કાશ્મીરની ઘાટીમાં એક અલગ રાજ્યની સ્થાપના થવી જોઈએ. ‘પનુન કાશ્મીર’નો અર્થ છે ‘અમારું પોતાનું કાશ્મીર.’ એ કાશ્મીર જે અમે ગુમાવી દીધું છે અને તે અમે ફરી હાંસલ કરવા માગીએ છીએ. પનુન કાશ્મીર કાશ્મીરનો જ એક હિસ્સો છે, જ્યાં ઘનીભૂત રીતે કાશ્મીરી પંડિતો રહેતા હતા. બીજા શબ્દોમાં એમ કહી શકાય કે ‘પનુન કાશ્મીરી યુથ સંગઠન’ એક રીતે અલગતાવાદી સંગઠન છે, જે સાત લાખ વિસ્થાપિત કાશ્મીરીઓના હક્ક માટે સંઘર્ષ કરી રહ્યું છે.

કાશ્મીરી પંડિતોને કાશ્મીરમાં અલગ રાજ્ય આપવું તો અશક્ય હોઈ શકે છે, પરંતુ વતનથી બેદખલ થઈ ગયેલા કાશ્મીરી પંડિતોને તેમના જ વતનમાં પુનઃ સ્થાપિત કરવા માટે માહોલ પણ બનાવવો પડશે અને કેન્દ્ર તથા રાજ્ય સરકારેે સક્રિય પ્રયાસ પણ કરવો પડશે. કાશ્મીરના પૂરપીડિતોને જેટલી સહાનુભૂતિની જરૂર છે એટલી જ સહાનુભૂતિની જરૂર કાશ્મીરના વિસ્થાપિત હિન્દુ પંડિતોને પણ જરૂર છે.

www. devendrapatel.in

એક સ્ત્રીને કારણે આખું રાજ્ય ધ્વસ્ત થયું હેલન

‘ઇલિયડ’ એ પ્રાચીન ગ્રીક કવિ હોમરે લખેલું મહાકાવ્ય છે. વિશ્વનાં પાંચ મહાકાવ્યોમાં હોમરનાં બે કાવ્યો ‘ઇલિયડ’ અને ‘ઓડિસી’નો સમાવેશ થાય છે. ‘ઇલિયડ’ કરુણાંત કાવ્ય-ટ્રેજેડી છે, જ્યારે ‘ઓડિસી’રોમાંચક કાવ્ય છે. ગ્રીસમાં અંધ ચારણ કવિઓની પ્રણાલી હતી. ઈ.સ. પૂર્વે ૧૪૦૦-૧૫માં બનેલી ઘટનાઓ આ કવિઓ ગાતા આવ્યા હતા. ઈ.સ. પૂર્વે ૫૦૦માં કવિ હોમરે ‘ઇલિયડ’ અને ‘ઓડિસી’ રચ્યાં હોવાનું મનાય છે. કવિ હોમર ખુદ અંધ હતા. કવિની આ રચનાનું નામ જ્યાં એ ઘટના ઘટી એ સ્થળના નામ પર આધારિત છે. ઇલિયડની કથાની ઘટના અને યુદ્ધનું સ્થળ ટ્રોય હતું. ટ્રોય ઇલિયન નગર તરીકે ઓળખાતું હતું અને એક સ્ત્રીને કારણે યુદ્ધ પણ અહીં જ થયું હોઈ હોમરની આ રચના ‘ઇલિયડ’ તરીકે ઓળખાય છે. આ કાવ્યની સમગ્ર રચના ૨૪ પુસ્તકોમાં વિભક્ત છે અને તેમાં ૧૫,૬૯૩ પંક્તિઓ છે. સમગ્ર મહાકાવ્યમાં ટ્રોય રાજ્ય સાથે ગ્રીક રાષ્ટ્રોના યુદ્ધનું વર્ણન છે. તેમાં ટ્રોયના ઉદય અને પતનની કહાણી છે. તેમાં ગ્રીકયોદ્ધા એકિલિસના વીરત્વની પણ ગાથા છે.

‘ઇલિયડ’ની કથા હેલન ઓફ ટ્રોય તરીકે પણ જાણીતી છે. એ કાળમાં ટ્રોયનો રાજા પ્રાયેમ હતો. તે વૃદ્ધ હતો. તેને બે પુત્રો હતા. એકનું નામ હેક્ટર અને બીજાનું નામ પેરિસ. ટ્રોય અત્યંત સમૃદ્ધ રાજ્ય હતું. તે નગરની ચારે તરફ ઊંચો કોટ હતો. ટ્રોયને હરાવવા દૂરદૂરના સ્પાર્ટા જેવાં અનેક ગ્રીક રાજ્યો અનેક વાર નિષ્ફળ પ્રયાસ કરી ચૂક્યાં હતાં. ટ્રોય અને ગ્રીક રાજ્યો વચ્ચે વર્ષોથી પરંપરાગત દુશ્મનાવટ હતી.

ગ્રીક રાજ્યોમાં સ્પાર્ટા એક મુખ્ય રાજ્ય હતું. સ્પાર્ટાનો રાજા મેનેલિયસ હતો. મેનેલિયસ પ્રૌઢ હતો જ્યારે તેની પત્ની હેલન તેનાથી ખૂબ નાની, યુવાન અને બેહદ સુંદર હતી. ગ્રીક દંતકથા પ્રમાણે હેલન વિશ્વની સૌથી વધુ સ્વરૂપવાન સ્ત્રી હતી. તેની દેહલતા સુવર્ણમય હતી. હેલન જ્યૂસની પુત્રી હતી. કહેવાય છે કે એક ગરુડ એક હંસની પાછળ પડયું હતું અને હંસે લેડા નામની એક સ્ત્રીની પાસે શરણ લીધું હતું. હંસને એ સ્ત્રીનો પ્રેમ મળ્યો અને તેમના સંસર્ગથી તે સગર્ભા બની. લેડાએ એક ઈંડું આપ્યું અને તેમાંથી હેલનનો જન્મ થયો. કેટલાક વિદ્વાનો હેલનને દેવતા જ્યૂસ અને દેવી નેમસિસની દીકરી પણ માને છે. અલબત્ત, તેના દુન્યવી પિતાનું નામ તિન્ડેરિયસ હતું. હેલનનો ભાવિ પતિ પસંદ કરવા તેના પિતાએ એક ખાસ સ્પર્ધા યોજી હતી. તેમાં અનેક રાજાઓ ભાગ લેવા આવ્યા હતા. તે પૈકી સ્પાર્ટાનો રાજા મેનિયસ ૬૦ જેટલાં જહાજો લઈને ગયો હતો અને હેલનને જીતીને, તેને પત્ની બનાવીને સ્પાર્ટા પાછો ફર્યો હતો.

આવા સ્પાર્ટા અને ટ્રોય વચ્ચેના કાયમી સંઘર્ષનો અંત લાવવા રાજા પ્રાયેમે તેમના બંને પુત્રો હેક્ટર અને પેરિસને શાંતિના દૂત બનાવી સ્પાર્ટા મોકલ્યા. હેક્ટર પરિણીત હતો પણ પેરિસ અપરિણીત હતો. સ્પાર્ટાના રાજા મેનિલેયસે પહેલાં તો દુશ્મન દેશના બે રાજકુમારોને જોઈ આશ્ચર્ય વ્યક્ત કર્યું, પરંતુ બે રાજ્યો વચ્ચે કાયમી સંધિનો સંદેશ લઈને તેઓ આવ્યા છે તે જાણી આનંદ વ્યક્ત કર્યો. સ્પાર્ટામાં ભવ્ય મિજબાની રાખવામાં આવી. એ વખતે પહેલી જ વાર ટ્રોયના રાજકુમાર પેરિસે રાજા મેનિલેયસની યુવાન પત્ની હેલનને નિહાળી અને હેલને પણ પેરિસને જોયો. પ્રથમ નજરે જ તેઓ પ્રેમમાં પડી ગયાં.

કેટલાક દિવસ સુધી સ્પાર્ટામાં રોકાયા બાદ ટ્રોયના રાજકુમારો હેક્ટર અને પેરિસ તેમનું રોયલ નૌકાજહાજ લઈ ટ્રોય આવવા પાછા નીકળ્યા. સમુદ્રમાં થોડું અંતર કાપ્યા બાદ પેરિસે તેના મોટા ભાઈને કહ્યું, “ભાઈ! હું સ્પાર્ટાથી એક વસ્તુ મારી સાથે લાવ્યો છું.” હેક્ટરે પૂછયું, “શું?”

પેરિસે તેના જહાજમાં છુપાવી રાખેલી રાજા મેનિલેયસની પત્ની હેલનને બહાર લાવી કહ્યું, “આ છે હેલન!”

હેક્ટર ચોંકી ગયો. પણ હવે સ્પાર્ટાના રાજાની યુવાન પત્ની પણ ખુશીથી સ્પાર્ટા છોડી ચૂકી હતી. હેલનને જોઈ ટ્રોયના રાજા પ્રાયેમ પણ વ્યથિત થયા, કારણ કે હવે શાંતિની વાત તો દૂર રહી પણ યુદ્ધના ભણકારા વાગવા લાગ્યા. રાજા પ્રાયેમે તેમના પુત્રને કહ્યું, “તારી એક ભૂલને કારણે હવે બધાં જ ગ્રીક રાજ્યો એક થઈ જશે અને ટ્રોય પર આક્રમણ કરશે.”

હેલને કહ્યું, “મારા કારણે જ યુદ્ધ થવાનું હોય તો હું સ્પાર્ટા પાછી જતી રહું,” પરંતુ મહારથી પ્રાયેમે કહ્યું, “ના, બેટા! હવે વિધાતાને જ નક્કી કરવા દો કે ટ્રોયનું ભાવિ કેવું હશે?”

રાજા પ્રાયેમના પરિવારે હેલનને સ્વીકારી લીધી. બીજી બાજુ મહેલમાંથી પત્ની હેલન ગુમ થઈ જતાં રાજા મેનિલેયસ ક્રોધે ભરાયો. મેનિલેયસે અને તેના ભાઈ એગમેમનને બધા ગ્રીક રાજાઓને એકત્ર કરી ટ્રોય પર ચઢાઈ કરવાનું નક્કી કર્યું. એક ભાઈને પત્ની જોઈતી હતી. બીજા ભાઈને ટ્રોય જોઈતું હતું. અને એક દિવસ સવારે ટ્રોયની ઊંચી દીવાલોના બૂરજ પર બેઠેલા સૈનિકોએ દરિયામાં ઊભેલાં હજારો ગ્રીક યુદ્ધવહાણો નિહાળ્યાં. ટ્રોયના દરવાજા બંધ કરી દેવામાં આવ્યા. ટ્રોય પાસે અખૂટ ધન, અનાજ અને પાણી હતું. ગ્રીક રાજ્યોના સૈનિકોએ ટ્રોયની દીવાલો ભેદવા અનેક વાર પ્રયાસ કર્યો, પરંતુ તેઓ ટ્રોયમાં પ્રવેશી શક્યા નહીં. પૂરાં નવ વર્ષ સુધી ગ્રીક સૈનિકોએ ટ્રોયને ઘેરો ઘાલ્યો. હવે ટ્રોય પણ અનેક આપત્તિઓથી ઘેરાઈ ગયું હતું. ટ્રોયના નગરજનો બહાર નીકળી શકતા નહોતા. વળી, ગ્રીક સૈનિકોની સંખ્યા ઘણી મોટી હતી. એ બધામાં સહુથી મોટો યોદ્ધો વીર એકિલિસ હતો. તેને હરાવવાની કોઈની તાકાત નહોતી.

ટ્રોયનો ઘેરો દસમાં વર્ષમાં પ્રવેશ્યો ત્યારે રાજા મેનિલેયસના ભાઈ રાજા એગમેમનને યોદ્ધા એકિલિસને મોટો અન્યાય કર્યો. પ્રાચીન સમયમાં યુદ્ધથી સાંપડેલું ધન અને કેદીઓને માંહેમાંહે વહેંચી લેવાનો રિવાજ હતો. ગ્રીક લોકોએ ક્રિસા નામના નગરને લૂંટયું હતું. તેમાં સૂર્યદેવ એપોલોનું મંદિર પણ લૂંટવામાં આવ્યું હતું. ગ્રીક સૈનિકોએ જે કેદીઓને પકડયા તેમાં એપોલોના મંદિરના પૂજારી ક્રાયસિસની એક કન્યાનો પણ સમાવેશ થતો હતો. એ કન્યા મહારાજા એગમેમનના ભાગે આવી હતી. પૂજારીએ ગ્રીક છાવણીમાં જઈ પોતાની પુત્રી પાછી આપવા માંગણી કરી, પરંતુ રાજાએ પૂજારીને કાઢી મૂક્યો. પૂજારીએ ગ્રીકોને શાપ આપ્યો. એ શાપને કારણે ગ્રીક સૈનિકોમાં મરકીની મહામારી ફેલાઈ. વીર યોદ્ધા એકિલિસે ભવિષ્યવેત્તા પાસે જઈ આ બીમારીના કારણની તપાસ કરી તો ખબર પડી કે પૂજારીના શાપને કારણે આ ભયંકર બીમારી ફેલાઈ છે. યોદ્ધા એકિલિસે રાજા એગમેમન પાસે જઈ પૂજારીને તેની કન્યા પાછી આપવા જણાવ્યું પણ બેઉ વચ્ચે મોટો વાદવિવાદ થયો. અંતે રાજા એગમેમન કન્યા પૂજારીને પાછી આપવા સંમત થયો, પરંતુ તેના બદલામાં એકિલિસને યુદ્ધભાગે મળેલી બ્રાઇસીસ નામની કન્યા પડાવી લીધી. આ બીનાથી રોષે ભરાયેલા એકિલિસે યુદ્ધનો ત્યાગ કર્યો.

આ તરફ યુદ્ધ ચાલુ રહ્યું. રોજ સવારે ટ્રોયના કેટલાક સૈનિકો બહાર નીકળતા અને ગ્રીકો સાથે યુદ્ધ કરતા. ટ્રોયનો રાજકુમાર પેરિસ પણ એક દિવસ બહાર નીકળ્યો અને હેલનના પતિ રાજા મેનિલેયસ સાથે યુદ્ધ કર્યું, પરંતુ મેનિલેયસની તાકાતથી ગભરાઈ જઈને રણવાસમાં પાછો દોડી આવ્યો. યુદ્ધમાંથી પાછા દોડી આવેલા પેરિસને હેલને ઠપકો આપ્યો. એ દરમિયાન એક દિવસ એકિલિસનો મિત્ર પેટ્રોક્લિસ યુદ્ધ કરવા ગયો. રાજા પ્રાયેમના મોટા પુત્ર હેક્ટરના હાથે તે મરાયો. મિત્રના મોતની ખબરથી એકિલિસ ક્રોધે ભરાયો અને પોતાની નારાજગી ત્યજી દઈ તેણે બખ્તર પહેરી લીધું. બીજા દિવસે એકિલિસ અને હેક્ટર વચ્ચે ભયંકર યુદ્ધ થયું. એકિલિસના હાથે રાજા પ્રાયેમનો મોટો પુત્ર હેક્ટર મરાયો. એકિલિસ હેક્ટરના મૃતદેહને રથ સાથે બાંધી ખેંચી ગયો. ટ્રોય નગરમાં શોક વ્યાપી ગયો. રાજા પ્રાયેમે રાત્રિના સમયે ગ્રીક છાવણીમાં જઈ પુત્રના મૃતદેહની માગણી કરી. એકિલિસે રાજા પ્રાયેમનો સત્કાર કર્યો અને હેક્ટરના શબને પાછું આપ્યું. બાર દિવસ માટે યુદ્ધવિરામ જાહેર કરાયો. રાજા પ્રાયેમે હેક્ટરના શબનો ટ્રોય નગરમાં અંતિમ સંસ્કાર કર્યો.

‘ઇલિયડ’ મહાકાવ્યની છેલ્લી પંક્તિ અહીં પૂરી થાય છે, પરંતુ ટ્રોયની કથા અહીં સમાપ્ત થતી નથી. ગ્રીકોનું ટ્રોય સાથેનું યુદ્ધ ચાલુ જ રહ્યું. ગ્રીકો ટ્રોયના અભેદ કિલ્લાને ભેદી શકતા ન હોઈ એક યુક્તિ અજમાવે છે. એક દિવસ ટ્રોયના નગરજનો સવારે ઊઠયા તો ટ્રોયની સામે દેખાતા દરિયામાં ઊભેલાં ગ્રીક યુદ્ધવહાણો ગાયબ હતાં. હજારો વહાણ અને હજારો સૈનિકો પાછાં ચાલ્યાં ગયાં હતાં. દરિયાકિનારે દેખાતી ગ્રીક સૈનિકોની છાવણીઓ પણ ખાલી હતી. ટ્રોયના લોકો આશ્ચર્યમાં પડી ગયા, પરંતુ દરિયાકિનારે લાકડાંનો બનાવેલો એક મહાકાય ઘોડો ગ્રીક લોકો મૂકતા ગયા હતા. લોકો સમજ્યા કે ગ્રીક લોકો જતાં જતાં તેમને આ પ્રતીકાત્મક ભેટ આપતા ગયા છે. સેનાપતિએ અને રાજા પ્રાયેમે એ ભેટ સ્વીકારીને લાકડાંના વિશાળ ઘોડાને ટ્રોય નગરમાં લાવવા કહ્યું. હેલને એ ઘોડાને ટ્રોયમાં ન લાવવા કહ્યું, પરંતુ રાજા પ્રાયેમ એ ઘોડાને ગ્રીકોની ભેટ સમજીને એનો અસ્વીકાર કરવા સંમત નહોતા.એ મહાકાય ઘોડાને ટ્રોયની અંદર લાવવામાં આવ્યો. યુદ્ધ સમાપ્ત થઈ ગયું હોઈ ટ્રોયના લોકોએ એ રાત્રે ખૂબ શરાબ પીધો. આખું ટ્રોય નશામાં બેશુદ્ધ હતું. બરાબર મધ્ય રાત્રિએ લાકડાંના એક વિશાળ ઘોડામાંથી નીચેની એક બારી ખૂલી. તેમાં છુપાયેલા ગ્રીક સૈનિકો દોરડાથી લટકીને નીચે ઊતર્યા અને ઊંઘતા ટ્રોયના લોકો તથા દરવાજો બંધ કરીને સૂતેલા સૈનિકોને મારી નાખ્યા. ગ્રીક સૈનિકોએ ટ્રોયના દરવાજા અંદરથી ખોલી નાખ્યા અને બહાર છુપાયેલા ગ્રીક સૈનિકો ટ્રોયમાં પ્રવેશી ગયા. ટ્રોયના લોકો આ પ્રકારના હુમલા માટે તૈયાર નહોતા. ટ્રોયના લોકો મરાયા. રાજા પ્રાયેમની પણ હત્યા થઈ. એ યુદ્ધમાં વીર એકિલિસ પણ મરાયો,પરંતુ ટ્રોય બચી શક્યું નહીં. આખું ટ્રોય નાશ પામ્યું, એક સ્ત્રીને કારણે. એક સંસ્કૃતિ નાશ પામી, એક સ્ત્રીને કારણે.

ગ્રીક મહાકવિ હોમરના આ મહાકાવ્યની યુરોપના સમગ્ર સાહિત્યચિંતકો અને લોકજીવન પર ભારે મોટી અસર છે. ‘હેલન ઓફ ટ્રોય’ના વિષયને લઈને અનેક ફિલ્મો પણ બની છે. પશ્ચિમની યુનિર્વિસટીઓમાં મહાકવિ હોમરના આ મહાકાવ્ય પર અનેક સંશોધનો થયાં છે. ‘ઇલિયડ’ એ રસપ્રચુર યુદ્ધની કથા જ નથી પણ માનવજાતને એક ગંભીર સંદેશ પણ છે.

જ્યારે દેવીઓ પણ તેમના માનવપ્રેમીઓ માટે ઝઘડી હતી

‘એફ્રોદિતિ’ પ્રાચીન ગ્રીક પ્રજાની દેવી છે. તેને પ્રણય, સૌંદર્ય, આનંદ અને કામક્રીડાની દેવી ગણવામાં આવી છે. આ સમયગાળામાં રોમન પ્રજામાં આવંુ જ સ્થાન ‘વિનસ’નું હતું. એફ્રોદિતિના જન્મની કથા નાટકીય છે. તે યુરેનસ અર્થાત્ જ્યૂસ નામના દેવની પુત્રી હતી. ગ્રીક દંતકથા અનુસાર જ્યૂસના પુત્ર ક્રોનસે તેના પિતાનું અંગ કાપીને દરિયામાં ફેંકી દીધું હતું. એ પછી દરિયામાં જબરદસ્ત ઊભરો આવ્યો હતો અને સમુદ્રના ફીણમાંથી એફ્રોદિતિ પ્રગટી હતી. મહાકવિ હોમરના કહેવા મુજબ તે જ્યૂસ અને ડિઓનની પુત્રી હતી.’છહ્લઇર્ંજી’નો અર્થ સમુદ્રનું ફીણ થાય છે તેથી તે એફ્રોદિતિ તરીકે ઓળખાઈ. જન્મતાંની સાથે જ તે પાણીમાં ખેંચાઈને સાયપ્રસ અર્થાત્ સિથેરાના કિનારે પહોંચી ગઈ હોવાથી તેે ‘સાયપ્રીસ’ (લેડી ઓફ સાયપ્રસ) અથવા ‘સાયથેરિયા’ તરીકે પણ ઓળખાય છે.

એફ્રોદિતિ અત્યંત સુંદર હોઈ તેના પિતાને દહેશત હતી કે તેની સાથે લગ્ન કરવા માટે દેવતાઓ અંદરોઅંદર યુદ્ધ કરશે અને શાંતિનો ભંગ કરશે. આ કારણથી તેના પિતા-દેવતા જ્સૂયે એફ્રોદિતિને હેફેસ્ટ્સ નામના બેડોળ અને અપંગ દેવતા સાથે પરણાવી દીધી. તેના પતિએ એફ્રોદિતિને સાચવી રાખવા સોના અને ઉત્કૃષ્ટ ઝવેરાતથી મઢી દીધી હતી, પણ એ કારણે એનું સૌંદર્ય વધુ ખીલી ઊઠયું અને બીજા અનેક દેવતાઓ અને માનવો તેના પ્રેમમાં પડી ગયા અને તે સ્વયં પણ અનેક દેવતાઓના પ્રેમમાં પડી ગઈ. તેના પ્રેમીઓમાં એક પ્રેમી તરીકે એડોનિસનું નામ જાણીતું છે. કહેવાય છે કે એડોનિસ માટે તેણે સરોગેટ મધરનું કામ પણ કર્યું હતું. તેને થયેલા પુત્રોમાં ઇરોઝ, ફોબોઝ, ડિમોઝ, હર્મોનિયા, પોથોઝ, હિમેરોઝ, હર્માફ્રોડિશોઝ વગેરે જાણીતા છે.

પ્રાચીન ગ્રીસના લોકોએ તેમની સ્થાનિક સંસ્કૃતિ પ્રમાણે જુદાં જુદાં નામ આપેલાં છે. આ દંતકથા અનુસાર એફ્રોદિતિને બચપણ હતું જ નહીં, તે શરૂથી જ પુખ્ત-યુવાન હતી. ઘણા ચિત્રકારોએ તે છીપમાં તણાઈને ગઈ હોવાથી છીપમાંથી જ પ્રગટ થતી નગ્ન યુવતી તરીકેના ક્લાસિક પેઇન્ટિંગ્સ દોરેલાં છે. પ્રાચીન ગ્રીક દંતકથાઓમાં તેનું વર્ણન ગુસ્સાવાળી અને પતિને વફાદાર ન રહેનારી દેવી તરીકે કરવામાં આવેલું છે. એફ્રોદિતિને હેફેસ્ટ્સ નામના દેવતા સાથે પરણાવી હતી, પરંતુ તેને યુદ્ધનો ખૂંખાર દેવતા એરેસ વધુ ગમતો હતો. ટ્રોજન યુદ્ધ માટે જવાબદાર હેલન પ્રત્યે ટ્રોયનો રાજકુમાર આર્કિષત થયો તેમાં પણ એફ્રોદિતિનો દૈવી રોલ જવાબદાર હોવાનું કહેવાયું છે. આ કારણે એફ્રોદિતિને અંગ્રેજીમાં ‘Goddess of Desire’ પણ કહેવામાં આવે છે. જે કામ ભારતીય પુરાણોમાં કામદેવતા કરતા હતા તે કામ પ્રાચીન ગ્રીસની કથાઓમાં એફ્રોદિતિ નામની દેવી કરતી હતી એમ કહી શકાય.

એરેસ નામના દેવતા સિવાય એફ્રોદિતિનો એક પ્રેમી એડોનિસ એક માનવી હતો, જેના માટે તે સરોગેટ મધર બની હતી. સાયપ્રસના રાજા સિનાયરસને એક અસાધારણ સૌંદર્ય ધરાવતી પુત્રી હતી, જેનું નામ માયરાહ હતું. માયરાહની માતાએ એક વાર એવી બડાસ હાંકી કે, “મારી પુત્રી સૌંદર્યની દેવી એફ્રોદિતિ કરતાં પણ વધુ રૂપાળી છે.” એટલે દેવી એફ્રોદિતિ ક્રોધે ભરાઈ અને શાપ આપ્યો કે, “તારી પુત્રી કદી પણ સંતોષ ન અનુભવે તેવી કામુક યુવતી બની જશે અને તેના પિતા તરફ જ આર્કિષત થશે.” એ પછી રાજકુમારી માયરાહ વેશ્યા બની ગઈ અને રાતના સમયે છૂપી રીતે તેના પિતા સાથે સૂવા લાગી હતી. અલબત્ત, રાત્રે પોતાની સાથે કોણ સૂઈ જાય છે, તે વાતની ખબર માયરાહના પિતાને નહોતી.

સમયાંતરે માયરાહ સગર્ભા બની. આ વાતની ખબર તેના પિતા સિનાયરસને પડતાં તેઓ ક્રોધે ભરાયા અને હાથમાં છૂરી લઈને તેને મારવા દોડયા. માયરાહ દોડીને વનમાં ભાગી અને દયા માટે દેવી-દેવતાઓને પ્રાર્થના કરવા લાગી. તે દોડતી હતી અને તેના પિતા પણ તેની પાછળ દોડતા હતા. દેવતાઓએ સગર્ભા માયરાહની પ્રાર્થના સાંભળી અને તેને એક વૃક્ષમાં પરિર્વિતત કરી દીધી, જેથી તેના પિતા તેની હત્યા કરી ન શકે. તે યુવતી માયરાહ વૃક્ષ બની ગઈ. અલબત્ત, પોતાના પરિવારનું ગૌરવ પુનઃ પ્રસ્થાપિત કરવા માટે સાયરસના રાજા સિનાયરસે આત્મહત્યા કરી લીધી.

માયરાહે જે બાળકને જન્મ આપ્યો તેનું નામ એડોનિસ. બન્યું એવું કે એ સમયે સૌંદર્યની દેવી એફ્રોદિતિ વૃક્ષ બની ગયેલી માયરાહ પાસેથી પસાર થઈ રહી હતી ત્યારે એણે વૃક્ષ પાસે તાજા જન્મેલા નવજાત શિશુને જોયું. એફ્રોદિતિને દયા આવી અને એ બાળકને એક બોક્સમાં મૂકી પોતાની સાથે હેડ્સ ખાતે પેર્સેફોન પાસે લઈ ગઈ. પેર્સેફોન પણ એક દેવી હતી. વય વધતાં જ એડોનિસ સોહામણો યુવક બની ગયો. એક દિવસ દેવી એફ્રોદિતિ પાછી આવી. દેવી પેર્સેફોન ઇચ્છતી હતી કે એડોનિસ ગુપ્ત રીતે તેની સાથે જ રહે. બંને દેવીઓ વચ્ચે એડોનિસ માટે ઝઘડો થયો. આખોય મામલો એફ્રોદિતિના પિતા દેવતા જ્યૂસ પાસે ગયો. જ્યૂસે એવો હુકમ કર્યો કે, “વર્ષનો એક તૃતીયાંશ ભાગ એડોનિસ એફ્રોદિતિ સાથે રહેશે, બીજો એક તૃતીયાંશ ભાગ તે દેવી પેર્સેફોન સાથે રહેશે અને બાકીનો એક તૃતીયાંશ ભાગ એડોનિસ તેની ઇચ્છા પ્રમાણેની સ્ત્રી સાથે રહેશે.” એડોનિસે તે સમયગાળો પણ એફ્રોદિતિ સાથે જ રહેવાનું પસંદ કર્યું.

એડોનિસે હવે એફ્રોદિતિ સાથે પૃથ્વી પર રહેવાનું શરૂ કર્યું. એડોનિસને શિકારનો શોખ હતો, જ્યારે એફ્રોદિતિ સ્વભાવથી શિકારી નહોતી, તેથી તેણે એડોનિસ સાથે રહેવા તેની સાથે વધુ ને વધુ ચાલવાનું શરૂ કર્યું. એફ્રોદિતિ હવે એડોનિસ સાથે વધુ ને વધુ આહ્લાદમાં રહેવા લાગી. તે એડોનિસમય બની ગઈ, પણ અચાનક તેને પોતાની ફરજો યાદ આવી ગઈ. એણે થોડા સમય માટે એડોનિસથી દૂર જતા પહેલાં એડોનિસને ચેતવણી આપી, “કોઈ પ્રાણી પર હુમલો કરીશ નહીં.” આટલું કહી એફ્રોદિતિ જતી રહી પણ ખાનગીમાં તેને દેવીની તાકાત માટે શંકા જતાં તેણે ફરી શિકાર કરવાનું શરૂ કર્યું. એક જંગલમાં તેણે એક વિશાળ સૂવર જોયું. આજ સુધી એણે આટલું મોટું સૂવર જોયું નહોતું. ગ્રીક સંસ્કૃતિ પ્રમાણે સૂવર એ ગ્રીક દેવતા એરેસ જ છે, જે સ્વયં એફ્રોદિતિનો પ્રેમી ગણાય છે. દેવતા એરેસ પણ તેની પ્રેમિકા એફ્રોદિતિ અને એડોનિસના પ્રેમથી ઈર્ષા અનુભવતો હતો. એડોનિસે એફ્રોદિતિની ચેતવણીની અવગણના કરીને જંગલી સૂવર પર હુમલો કર્યો, પણ પ્રાણીની તાકાત આગળ એડોનિસ ટકી શક્યો નહીં. જંગલી સૂવરે એડોનિસનું અંગ કાપી નાખ્યું અને તેને લોહીલુહાણ કરી દીધો. આ વાતની ખબર દેવી એફ્રોદિતિને પડતાં તે દોડી આવી,પરંતુ તે આવે તે પહેલાં જ એડોનિસ મૃત્યુ પામી ચૂક્યો હતો. તેની પાસે હવે વિલાપ કરવા સિવાય બીજો કોઈ વિકલ્પ નહોતો. જ્યાં જ્યાં એડોનિસનું લોહી પડયું હતું ત્યાં ત્યાં તેની યાદમાં એફ્રોદિતિએ એનિમોનસ ઉગાડયાં. ગ્રીસમાં એના મૃત્યુસ્થળે પ્રતિ વર્ષ એડોનિસની મૃત્યુતિથિ નિમિત્તે એક ફેસ્ટિવલનું આયોજન થશે એવી વાણી એણે ઉચ્ચારી.

મૃત્યુ પછી એડોનિસ હવે ભૂગર્ભમાં રહેતી પેર્સેફોન પાસે ગયો. દેવી એડોનિસને જોઈ ખુશ થઈ ગઈ. આ વાતની ખબર પડતાં દેવી એફ્રોદિતિ એડોનિસને પાછો મેળવવા ત્યાં પહોંચી ગઈ. બંને દેવીઓ વચ્ચે ફરી ઝઘડો થયો. દેવતા જ્યૂસે હુકમ કર્યો કે, “એડોનિસ છ મહિના એફ્રોદિતિ સાથે રહેશે અને બીજા છ મહિના તે પેર્સેફોન સાથે રહેશે.”

મહાકવિ હોમરના મહાકાવ્ય ‘ઇલિયડ’માં એક વીર યોદ્ધા એકિલિસનું નામ આવે છે. તે અડધો માનવી અને અડધો દેવ હતો. આ એકિલિસનાં પિતા અને માતા એવા પેલિયસ અને થેતિસના લગ્નપ્રસંગે પૃથ્વી પરથી અનેક મનુષ્યોને આમંત્રિત કરવામાં આવ્યા હતા, પરંતુ એકમાત્ર દેવી એરિસને આમંત્રણ નહોતું. આમ છતાં તે આવી. તે તેની સાથે સોનાનું એક સફરજન લઈને આવી હતી. તેની પર એક શબ્દ કોતરેલો હતો, ‘KALLISTER’. એનો મતલબ હતો, ‘સહુથી વધુ શ્વેત વ્યક્તિ માટે.’ એણે એ સફરજન ત્રણ દેવીઓ એફ્રોદિતિ, હેરા અને એથેના સમક્ષ ફેંક્યું. એ ત્રણેય દેવીઓનો દાવો હતો કે તેઓ એકબીજા કરતાં વધુ શ્વેત અને ઊજળી છે અને એ સફરજન પ્રાપ્ત કરવાનો હક ધરાવે છે.

આખોય ઝઘડો દેવતાઓના દેવતા જ્યૂસ સમક્ષ ગયો. તેઓ કોઈનીય તરફદારી કરવા માગતા નહોતા. તેમણે પેરિસ નામના એક સોહામણા યુવકને એ નિર્ણય લેવાનો અધિકાર આપ્યો. પેરિસ સમક્ષ હાજર થતા પહેલાં ત્રણેય સુંદર દેવીઓએ માઉન્ટ ઇડા (જ્યાં ટ્રોય નગર આવેલું હતું) ખાતે એક ઝરણામાં સ્નાન કર્યું. તે પછી પેરિસે દેવતા જ્યૂસ સમક્ષ એક શરત મૂકી, “ત્રણેય દેવીઓએ મારી સમક્ષ નગ્ન થઈ આવવું પડશે.”

દેવતા જ્યૂસની પરવાનગી બાદ ત્રણેય દેવીઓ વારાફરતી પેરિસ સમક્ષ હાજર થઈ, પરંતુ ત્રણેય દેવીઓ એટલી રૂપાળી હતી કે પેરિસ કોઈ નિર્ણય લઈ ન શક્યો.

ત્રણેય દેવીઓ સમજી ગઈ એટલે તેમણે પેરિસને લલચાવવા રુશ્વત આપવાની ચાલાકી અજમાવી. સહુપ્રથમ દેવી હેરાએ પેરિસને પૃથ્વી પરના એશિયા અને યુરોપ પરનું શાસન આપવાની ઓફર કરી. જ્યારે દેવી એથેનાએ પેરિસને યુદ્ધમાં ડહાપણ, વિજય અને પ્રતિષ્ઠા અપાવવાની ઓફર કરી. જ્યારે દેવી એફ્રોદિતિએ પેરિસને કહ્યું, “હું તને પૃથ્વીની સહુથી વધુ સુંદરતા ધરાવતી સ્ત્રી તારી પત્ની તરીકે આપીશ.”

પેરિસે દેવી એફ્રોદિતિની ઓફર-લાંચ સ્વીકારી અને એફ્રોદિતિને ત્રણેય દેવીઓમાં સહુથી વધુ રૂપાળી શ્વેત દેવી તરીકેનો ચુકાદો આપ્યો. બદલામાં દેવી એફ્રોદિતિએ પેરિસને પૃથ્વી પરની સહુથી વધુ સુંદર સ્ત્રી હેલન આપી. પેરિસના કમનસીબે હેલન સ્પાર્ટાના રાજા મેનેલિયસની પત્ની હતી છતાં તે એને ઉઠાવી આવ્યો હતો અને પોતાની પત્ની બનાવીને ટ્રોયમાં રાખી હતી. પેરિસે દેવી એફ્રોદિતિની તરફેણ કરી હોઈ બાકીની બંને દેવીઓ ક્રોધે ભરાઈ હતી. તે કારણે હેલન માટે ટ્રોજન વોર થયું. ટ્રોયનું પતન થયું, જે પાછળથી મહાકવિ હોમરના ‘ઇલિયડ’ તરીકે વિશ્વસાહિત્યમાં સુપ્રસિદ્ધ છે.

સાહિત્ય સંશોધકોએ પૌરાણિક ગ્રીક માયથોલોજી અને ઇન્ડો-યુરોપિયન દેવી-દેવતાઓનો તુલનાત્મક અભ્યાસ કર્યો છે. ગ્રીક દેવી એફ્રોદિતિને ગ્રીક ભાષામાં ‘Eos’, લેટિન ભાષામાં ‘Aurora’ અને સંસ્કૃત ભાષામાં ‘ઉષામ’ તરીકેનો ઉલ્લેખ છે. જે રીતે એફ્રોદિતિ સમુદ્રના ફીણમાંથી ઉત્પન્ન થઈ હતી તે રીતે ઇન્દ્ર રાજા દ્વારા વ્રાતાનો પરાજય કરી ઉષાને મુક્ત કરી હોવાનો ઉલ્લેખ છે. એ જ રીતે પ્રાચીન સમયમાં દેવી એફ્રોદિતિએ જે ઝરણામાં સ્નાન કર્યું હતું તે બોએતિયા ખાતે હોવાનું મનાય છે. ગ્રીસમાં એથેન્સ અને કોરિન્થ ખાતે દેવી એફ્રોદિતિની યાદમાં ‘એફ્રોદિશિયા’ નામનો મહોત્સવ પણ ઊજવવામાં આવતો હતો. અહીં એફ્રોદિતિનું એક મંદિર પણ હતું, જે ઈ.સ. પૂર્વે ૧૪૬ની સાલની આસપાસ રોમનોએ ધ્વસ્ત કરી દીધું હતું. એ જ કાળમાં આ મંદિરની સાધ્વીઓ સાથે સંભોગ કરવો તે દેવી એફ્રોદિતિની પ્રજાની એક ક્રિયા ગણાતી. એ મંદિર ધ્વસ્ત થયા બાદ તેનું પુનઃ નિર્માણ કદી ન થયું. અલબત્ત, એ સમયગાળામાં એફ્રોદિતિને માનવાવાળો એક આખો વર્ગ હતો. દેવી એફ્રોદિતિના મંદિરની સાધ્વીઓ ‘WOMEN OF ISHTAR’ તરીકે પણ ઓળખાતી હતી. મંદિરમાં ચાલતા આ પ્રોસ્ટિટયુશનની વિધિ બેબિલોન, સાયપ્રસ, સીરિયા અને પેલેસ્ટાઇનના કેટલાક ગ્રંથોમાં અભિમુદ્રિત કરાયેલી છે. અલબત્ત, એથેન્સમાં આવી કોઈ વિધિને સ્થાન નહોતું.

Powered by WordPress & Theme by Anders Norén