• રૂપાળા ચહેરાનું એટ્રેક્શન ફેટલ જ હોય છે પાક. પત્રકાર મેહર તરારની કૈફિયત શું છે ?

પા કિસ્તાન સરહદ પારથી આતંકવાદની નિકાસ માટે જાણીતું છે,પરંતુ જાણે અજાણે ભારતના દુશ્મન દેશ તરફથી આવેલા એક ખૂબસુરત અને નજાકતભર્યા આતંકે ભારતના એક રાજપુરુષની રાજનીતિનો અને તેમની સ્વરૂપવાન પત્નીની જિંદગીનો અંત લાવી દીધો. એ આતંકનું નામ છે : મેહર તરાર. મેહર તરાર પાકિસ્તાનની રૂપાળી મહિલા પત્રકાર છે. એ આવી હતી ભારતના કેન્દ્રીય મંત્રી શશિ થરૂરની મુલાકાત લેવા, પરંતુ દેખાવડા ભારતીય મંત્રીના તે પ્રેમમાં પડી ગઈ. તેમના વ્યક્તિત્વ, તેમની ભાષા, તેમની છટા અને તેમના કાવ્યોથી તે પ્રભાવિત થઈ ગઈ. બની શકે કે એ સંબંધો ઉત્કૃષ્ટ કક્ષાના હોઈ શકે, પરંતુ શશિ થરૂરનાં સ્વરૂપવાન પત્ની સુનંદા પુષ્કરથી એ સહન ના થયું અને સુનંદાએ દિલ્હીની ફાઈવસ્ટાર હોટલના એક કમરામાં આપઘાત કરી લીધો.

મેહર તરાર તા. ૨ માર્ચ,૧૯૬૮ના રોજ લાહોર, પાકિસ્તાનમાં જન્મેલી છે. અમેરિકાના વેસ્ટ ર્વિજનિયા પ્રાંતમાં આવેલી વેસ્ટ ર્વિજનિયા યુનિર્વિસટી દ્વારા તેણે પત્રકારત્વના વિષયમાં ગ્રેજ્યુએશન કરેલું છે. મેહર તરાર હાલ ‘ડેઈલી ટાઈમ્સ’ અખબારમાં આસિસ્ટન્ટ એડિટર તરીકે કામ કરે છે. મેહર તરાર પરણેલી છે અને તેને ૧૩ વર્ષની વયનો એક પુત્ર પણ છે.

કેન્દ્રના માનવ સંશાધન ખાતાના મંત્રી રાજ્યમંત્રી શશિ થરૂરનાં પત્ની સુનંદાને એવો શક હતો કે, તેમના પતિ અને મેહર તરાર વચ્ચે પ્રણય સંબંધો છે. એક તબક્કે સુનંદા પુષ્કરે ટ્વિટ કરીને એવો આક્ષેપ મૂક્યો કે, ‘મેહર તરારને મારા પતિ સાથે અનૈતિક સંબંધો છે અને મેહર તરાર પાકિસ્તાનની ગુપ્તચર સંસ્થા આઈએસઆઈની એજન્ટ છે.’

સુનંદા પુષ્કરના આ આરોપ બાદ પાકિસ્તાનની પત્રકાર મેહરની કૈફિયત પર બહુ ઓછું ધ્યાન કેન્દ્રીત થયું છે. સુનંદાના એ આક્ષેપ બાદ મેહર તરારે ટ્વિટર પર કહ્યું હતું કે, ”હું કોઈ ટીનએજર નથી કે જે ત્રણ વખત પરણેલા ૪૫ વર્ષના પુરુષના પ્રેમમાં પડું. એ વાત સાચી છે કે હું શશિ થરૂરને જાણતી હતી, અને તેમની પ્રશંસક પણ છું. મારી અને તેમની વચ્ચે તેમનાં પુસ્તકો, ક્રિકેટ અને તેમના હોમ સ્ટેટ કેરાલા અંગે થતી વાતચીતને ગેરસમજથી લેવી ના જોઈએ. ”

”શું તમે શશિ થરૂર સાથે ટ્વિટર પર સંપર્કમાં હતા ?”- એવા પ્રશ્નના જવાબમાં તે કહે છેઃ ” કોઈ પણ વ્યક્તિ પબ્લિક ડોમેઈન ટ્વિટર પર શું પ્રણયના સંદેશા મોકલે ખરી ?”

શશિ થરૂરના સ્વર્ગસ્થ પત્ની સુનંદા પુષ્કરે એવો દાવો કર્યો હતો કે ‘એ બંને જણ વચ્ચે ટ્વિટર પર જે પ્રેમાલાપ થતો હતો તે ટ્વિટર પર જ હતો.’

 આ સંદર્ભમાં મેહર તરાર કહે છેઃ ” હું શશિ થરૂર સાથે ફોન અને ઈ-મેલ દ્વારા સંપર્કમાં હતી. મારા થરૂર સાથેના સંબંધ વિશે હું આખાબોલી અને ખુલ્લી છું. શશિ થરૂરની હું પ્રશંસક છું- એ વાત મેં કદી છૂપાવી નથી, પણ તે વાતનો બીજો કોઈ અર્થ કાઢવાની જરૂર નથી.”

મેહર તરાર કહે છેઃ ”હું ગયા વર્ષે એપ્રિલ માસમાં શશિ થરૂરનો ઈન્ટરવ્યુ લેવા ભારત ગઈ હતી. તે પછી પણ હું તેમની સાથે અવારનવાર ફોન પર વાત કરતી રહી હતી, કારણ કે હું ભારતમાં આવી રહેલી ચૂંટણીઓ વિશે એક પુસ્તક લખવા માંગતી હતી. અમારો વાર્તાલાપ એમણે લખેલા પુસ્તકો પૂરતો જ મર્યાદિત હતો. એથી યે આગળ તેમનાં એક પુસ્તક પર મેં મારું અવલોકન પણ લખ્યું હતું. અમે પુસ્તકોની ચર્ચા કરતા હતા. અમે રાજનીતિની ચર્ચા કરતાં હતા. અમે ક્રિકેટની પણ ચર્ચા કરતા હતા. એ ચર્ચાને કારણે કોઈએ ગેરસમજ ઊભી કરવી જોઈએ નહીં.”

એની સામે શશિ થરૂરનાં પત્ની સુનંદા પુષ્કરે બ્લેક બેરી મેસેન્જર પર આવેલા સંદેશા ટ્વિટર પર મૂકી દઈ લખ્યું હતું: ”જુઓ, આ છે મેહર તરારના બીબીએમ મેસેજિસ. કેવી ભયંકર સ્ત્રી છે તે ? તે મારા પતિને ફસાવવા પ્રયત્ન કરી રહી છે.”

તેની સામે મેહર તરારે ટ્વિટર પર જ જવાબ આપતાં કહ્યું હતું કે ”હું તમારું લગ્નજીવન સુખમય રહે તેવી શુભેચ્છા પાઠવું છું. થરૂરના પત્ની મને કોઈ વિવાદમાં ના ઘસડે તેવી આશા રાખું છું. સુનંદા મને ‘હોરીબલ’ અર્થાત ભયાનક સ્ત્રી અને આઈએસઆઈની એજન્ટ કહે છે તે જ કેટલી ભયાનક વાત છે! સુનંદાએ મને આઈએસઆઈની જાસૂસ કહીને ખૂબ ભયંકર કૃત્ય કર્યું છે.”

સુનંદા પુષ્કરે ટ્વિટર પર શરૂ કરેલા યુદ્ધ બાદ જે જે લોકોએ શશિ થરૂરને નૈતિક ટેકો આપ્યો તે બધાનો થરૂરે આભાર માન્યો હતો. તેનો ઉલ્લેખ કરતાં મેહર તરાર કહે છેઃ ”થરૂરના આવા સમર્થકો પૈકી એક શિવાંગીની પાઠકે મને સંબોધીને લખ્યું હતું કે,મેહર અમે બધાં તારા ટેકામાં છીએ. તું ડિગ્નીફાઈડ છે. વી લવ યુ.”

મેહર તરાર ભારત-પાકિસ્તાન વચ્ચેના સંબંધો સુમેળભર્યા રહે તે માટેના લખાણો માટે જાણીતી છે.

મેહર તરાર વધુ ખુલીને લખે છેઃ હું તેમને એપ્રિલ, ૨૦૧૩માં દિલ્હી ખાતેની તેમની ઓફિસમાં મળી હતી. અમે તેમની ઓફિસમાં ૪૫ મિનિટ સુધી વાત કરી હતી, અને તે પછી અમારો ઈન્ટરવ્યુ તેમની કારમાં જારી રાખ્યો હતો. તે પછી જૂનમાં એક એવોર્ડ સમારંભ દરમિયાન હું તેમને દુબઈમાં મળી હતી. એ પછી ફોન અને ઈ-મેલ્સ દ્વારા અમે કેરાલાની ચૂંટણીઓ અંગે વાતચીત કરતાં રહ્યા હતાં. હું કેરાલા અંગે એક પુસ્તક લખવા માંગતી હતી. તેમણે મને કેટલીક ટીપ્સ આપવા હા પાડી હતી. તેમનાં પત્ની કહે છે કે હું તેમની બ્લેક બેરી મેસેન્જર હતી. સત્ય એ છે કે હું થરૂર સાથે બ્લેકબેરી મેસેન્જર નહોતી. તેથી તેમનાં પત્નીના આક્ષેપથી હું ડઘાઈ ગઈ હતી. હું તેમનાં પત્નીને કદી રૂબરૂ મળી નથી. સુનંદા કહે છે કે, હું તેમના પતિને ફસાવી રહી છું અને અમારી વચ્ચે અફેર છે. હું પૂછું છું કે, એ બંને એકસાથે કેવી રીતે હોઈ શકે? સુનંદાના એ આક્ષેપો વાઈલ્ડ એલિગેશન્સ જ છે.’

સુનંદાના અકુદરતી મૃત્યુ પહેલા મેહર તરારે કહ્યું હતું: ”જે સ્ત્રી પોતાના પતિને પ્રેમ કરે છે તે જ સ્ત્રી તેના પતિ પર ગંદકી ઉછાળી રહી છે અને કાલ્પનિક વાતો મીડિયાને કહી રહી છે, તે બધું છેવટે તો હાસ્યાસ્પદ જ લાગે છે. એક સ્ત્રી બીજી સ્ત્રીને પોતાના પતિ સાથે જોડી રહી છે તે એક પ્રકારની નીમ્ન કક્ષાની બીમારી જ છે. સુનંદાને તેમના લગ્નજીવનનું કોઈ સન્માન નથી. લાગે છે કે તેમનામાં વ્યાકરણ અને જોડણી કરતાં બુદ્ધિ ઓછી છે. માય નેમ ઈઝ મેહર, એન્ડ આઈ એમ નોટ એન આઈએસઆઈ એજન્ટ. ઓર રો. ઓર સીઆઈડીએ. ઓર મોસાદ, ઓર ડેડ કેજીબી.”

તે પછી સુનંદા પુષ્કરે કહ્યું હતું : ‘જે સ્ત્રી મારા પતિને દિવસમાં ૨૦ વખત ફોન કરે તે સ્ત્રી કેવી? પુરુષને સહેજ છુટ્ટા મૂકો એટલે બીજી સ્ત્રીઓ પાછળ પાગલ જ થઇ જતા હોય છે.’

-ટ્વિટર પરના આ બધા જ વાક્યુદ્ધના અંતે સુનંદા પુષ્કરે અચાનક જ તેની જીવનલીલા સંકેલી લીધી. આ ઘટના પછી ઘણી બધી પ્રતિક્રિયાઓ આવી. ઘણાં લોકોએ આ ઘટનાને ”મર્ડર બાય ટ્વિટર” કહ્યું. કોઈએ ”ર્ફ્સ્ટ મર્ડર બાય ટ્વિટર ઈન્ડિયા.” કહ્યું. સુનંદા બિચારી જીવી ત્યાં સુધી તેની પાસે બધું જ હોવા છતાં સુખને પામી શકી નહીં. તેની પાસે પોતાનું રૂપ હતું, પૈસો હતો, સુંદર દેખાવડો પતિ હતો, રાજનીતિમાં નામ હતું, ઐશ્વર્ય હતું, મિત્રો હતા છતાં તેના જીવનનો દુઃખદ અંત આવ્યો. કોઈએ તેને ૫૦ કરોડની ગર્લફ્રેન્ડ કહી, કોઈએ તને ડ્રગ્સની બંધાણી કહી, કોઈએ તને અક્કલ વગરની કહી, કોઈએ તેને સતત અસલામતી અનુભવતી સાયકિક મહિલા કહી, કોઈએ તેને અસહિષ્ણુ કહી, પણ હવે સુનંદા આ જગતમાં નથી. શાયદ તે તેના પતિ પ્રત્યે વધુ પડતાં માલિકીપણાની લાગણી અનુભવતી હતી. એ જે હોય તે પરંતુ દેશની રાજનીતિના સ્ક્રીન પરના એક રૂપાળા યુગલની કથા દુઃખદ કથાનો ટ્રેજેડીમાં અંત આવ્યો. રૂપાળા ચહેરાઓનું આકર્ષણ હંમેશા ફેટલ જ હોય છે. આ કડવી વાસ્તવિકતાનો અનુભવ સુનંદા પુષ્કર શશિ થરૂર અને મેહર તરાર- એમ ત્રણેયને થઈ ગયો.

ગુજરાતના અને દેશના હજારો દલિત પરિવારો હિન્દુ ધર્મ છોડી બૌદ્ધ ધર્મ અંગિકાર કરી રહ્યા છે ત્યારે ભગવાન બુદ્ધના દર્શાવેલ પથ પરની શાસન પ્રણાલી કેવી હોવી જોઈએ તેની પર અહીં એક દૃષ્ટિપાત છે. દેશ અને દુનિયાની રાજનીતિ અનેક પક્ષો, અનેક વિચારધારાઓ અને અનેક પ્રકારોમાં વહેંચાયેલી છે. જ્યાં લોકશાહી છે ત્યાં ભીતરથી ભ્રષ્ટાચાર અને છૂપી સરમુખત્યારશાહી પણ છે. પ્રજા જ્ઞાતિવાદ અને કોમવાદની વચ્ચે વહેંચાયેલી પણ છે. લોકશાહીના નામે અરાજકતા પણ પગપેસારો કરી રહી છે. જ્યાં ધર્મ આધારિત રાષ્ટ્રો છે ત્યાં ઓછામાં ઓછી હિંસા છે તો બીજી બાજુ બિનસાંપ્રદાયિકતાને વરેલાં રાષ્ટ્રોમાં વધુ ને વધુ કોમી હિંસાની આગ ફેલાયેલી છે. આ દેશના રાષ્ટ્રધ્વજમાં અશોકચક્રને સ્થાન આપવામાં આવેલું છે તે સમ્રાટ અશોકને આજે પણ એક આદર્શ રાજા માનવામાં આવે છે. સમ્રાટ અશોકની રાજનીતિમાં પરિવર્તન આણનારા તેમના ધર્મગુરુ ભગવાન બુદ્ધ હતા. આજના રાજકારણીઓ ભારતના મહાન રાજા સમ્રાટ અશોક અને ભગવાન બુદ્ધ એ બેઉની વિચારધારાને ભૂલી સત્તા પ્રાપ્ત કરવા માટે તમામ નીતિ-નિયમોને વેગળે મૂકી રહ્યા છે ત્યારે ભગવાન બુદ્ધે પ્રજાતંત્ર અને તેના શાસકો કેવા હોવા જોઈએ, તેનું વિસ્તૃત માર્ગદર્શન આપેલું છે. એ યાદ રહે કે ભગવાન બુદ્ધે કરોડો લોકોને ઉપદેશ આપ્યો હતો, તેમાં યશ કુળના પુત્ર, કાશ્યપ બંધુઓ, સારિપુત્ર,મોદગલ્યાયન, મગધના રાજા બિંબીસાર, અનાથ પિંણ્ડક, રાજા પ્રસેનજિત, જીવક અને રટ્ટપાલ વગેરે હતા. તેમની પાસે દીક્ષા લેવાવાળાઓમાં તેમના પિતા અને કપિલવસ્તુના રાજા શુદ્ધોધન, માતા મહાપ્રજાપતિ યશોધરા, પત્ની યશોધરા અને પુત્ર રાહુલ પણ હતાં.

ભગવાન બુદ્ધે પ્રજાતાંત્રિક મૂલ્યોને બહુ જ મહત્ત્વ આપ્યું હતું. વિભિન્ન રાજ્યોના રાજાઓને તેમણે સલાહ આપી હતી કે કામકાજ નિશ્ચિત કાનૂન અને નિયમો પ્રમાણે જ ચલાવવું જોઈએ. કાનૂન બદલવા હોય તો જનપ્રતિનિધિ સભા (સંસદ કે વિધાનસભા)માં ચર્ચા કરી ત્યાં જ તેની મંજૂરી લેવી જોઈએ. નોંધપાત્ર વાત એ છે કે ઇંગ્લેન્ડમાં પ્રજાતંત્ર આવવાનાં બે હજાર વર્ષ પૂર્વે ભગવાન બુદ્ધે આ વાત કહી હતી અને ભિક્ષુ અને ભિક્ષુણીઓમાં સંઘમાં પ્રજાતંત્રની પ્રણાલીનો અમલ કરાવ્યો હતો.

રાજધર્મ સમજાવતાં ભગવાન બુદ્ધે કહ્યું હતું : રાજાએ કોઈ પણ નિર્ણય ઉતાવળમાં લેવા જોઈએ નહીં, બલકે ખૂબ વિચાર કરીને લેવા જોઈએ. રાજાએ મુકદ્દમાઓનો ફેંસલો ધર્મયુક્ત, ન્યાયયુક્ત કરવો જોઈએ, રાગદ્વેષથી નહીં.

તેમણે કહ્યું હતું : રાજનીતિજ્ઞો અને શાસકોએ સ્વયં ઉદાહરણ બનવું જોઈએ. વિલાસિતાપૂર્વક જીવન જીવશો નહીં, કારણ કે ધન-સંપત્તિ જ તમારા અને પ્રજાજીવન વચ્ચે એક ખાઈ ઊભી કરશે. શાસકો સાદું અને સર્વાંગ જીવન જીવે અને પોતાનો સમય સેવાઓમાં લગાવે, નહીં કે ભોગ અને વિલાસ માટે. નેતા સ્વયં ઉદાહરણરૂપ નહીં બને તો લોકોનો પ્રેમ અને સન્માન કેવી રીતે પ્રાપ્ત કરશે? સુશાસન દંડ પર આધારિત નથી હોતું. સાચી પ્રસન્નતા, આનંદ, દયાભાવથી જ સુંદર શાસન શક્ય છે.

બેથી વીસ હજાર કરોડની સંપત્તિના માલિક બની બેઠેલા નેતાઓને ભગવાન બુદ્ધની ઉપરોક્ત વાત નહીં ગમે. નેતાઓનું વૈભવી જીવન જોઈને જ પ્રજા વીફરી છે. દેશનો ગરીબ અને મધ્યમ વર્ગ સડકો પર આવી ગયો છે. તેનું કારણ પણ એ જ છે કે નેતાઓની જીવનશૈલી અને સામાન્ય માનવીના જીવન વચ્ચે આસમાન જમીનનો ફરક પડી ગયો છે.

રાષ્ટ્રના શાસકો અને અધિકારીઓને ભગવાન બુદ્ધે જે દસ કર્તવ્યો દર્શાવ્યાં છે, તે આ પ્રમાણે છેઃ

(૧) પહેલું કર્તવ્ય છે ઉદારતા, વિશાળ હૃદય અને દાનશીલતા. શાસનમાં બેઠેલા લોકો ધન અને સંપત્તિનો મોહ રાખવાના બદલે સરકારી આવકનો ઉપયોગ જનતાની ભલાઈ માટે કરે.

(૩) જનતાની ભલાઈ માટે પોતાની અંગત સુખ-સુવિધાઓનો ત્યાગ કરો. નેતાઓ પ્રતિષ્ઠા અને માન-સન્માનના ચક્કરમાં ન પડે.

(૪) શાસન પ્રામાણિકતા અને તન્મયતાની સાથે કોઈના પણ દબાણ કે પક્ષપાત વગર ચલાવે.

(૭) શાસન અહિંસાત્મક રીતે કરીને દેશમાં શાંતિ માટે પ્રયત્નશીલ રહે.

(૯) સહનશીલતા, ધૈર્ય અને સહિષ્ણુતા સાથે દુઃખ સહન કરવાની તૈયારી સાથે શાસન કરે.

સમ્રાટ અશોકે પોતાના શાસનકાળમાં ઉપરોક્ત બધી વાતોને લક્ષ્યમાં રાખી શાસન કર્યું હતું અને જે આજે પણ ભારતનું સર્વોત્તમ શાસન માનવામાં આવે છે. એ જ કારણથી અશોકને ‘દેવોના પ્રિય અશોક’ અને ‘અશોક મહાન’નાં બિરુદોથી વિભૂષિત કરવામાં આવ્યા છે.

ભગવાન બુદ્ધે ગરીબી, અપરાધ, હિંસા તથા આતંકવાદ રોકવાના ઉપાય પણ બતાવ્યા છે. ભગવાન બુદ્ધે પોતાના આર્થિક અને રાજનૈતિક વિચાર ચક્રવર્તી સિંહનાદ સુત્ત અને ક્રૂરદન્ત સુત્તમાં દર્શાવ્યા છે. તેમણે કહ્યું છે કે ચોરી, હિંસા, નફરત, નિર્દયતા જેવા અપરાધો અને અનૈતિક કૃત્યોનું કારણ ગરીબી છે. સજા કરવાથી આ અપરાધો રોકી શકાય નહીં.

અલગી નામના એક ગામમાં ભોજન બાદ ભગવાન બુદ્ધ ઉપદેશ આપવાના હતા. એમનો ઉપદેશ શરૂ થાય તે પહેલાં એક કિસાન આવ્યો, જે ભૂખ્યો હતો. ભગવાન બુદ્ધે કહ્યું, પહેલાં આ કિસાનને જમવાનું આપો. તે પછી જ ઉપદેશ શરૂ થશે. ભૂખ્યા માનવીનું મન ઉપદેશમાં કદી ન લાગે. ભૂખથી મોટું કોઈ દુઃખ નથી. દુનિયામાં એક પણ વ્યક્તિ ભૂખી ન રહેવી જોઈએ.

શ્રાવસ્તીમાં કોસલનરેશને ઉપદેશ આપતાં ભગવાન બુદ્ધે કહ્યું હતું : રાજ્યની અર્થવ્યવસ્થા અને ન્યાયપ્રણાલી સુધારો. સજા કરવાથી કે દંડ કરવાથી કે જેલમાં રાખવાથી અપરાધો પર કાબૂ નહીં આવે. અપરાધ અને હિંસા ભૂખ અને ગરીબીમાંથી જન્મે છે. ખેડૂતોને ભોજન, બિયારણ અને ખાતર પર ત્યાં સુધી સહાયતા કરો જ્યાં સુધી તેઓ આત્મનિર્ભર ન થઈ જાય. નાના વેપારીઓને મૂડી ઉધાર આપો. સરકારી કર્મચારીઓને પર્યાપ્ત વેતન આપો. લોકો બેકાર ન બને તેનું ધ્યાન રાખો. લોકોને પોતાનો વ્યવસાય કે ધંધો પસંદ કરવાનો અધિકાર અને તક આપો. તેમને કૌશલ્ય મળે તેવો બંદોબસ્ત કરો. જ્યારે લોકો પોતાના કામધંધે લાગી જશે ત્યારે કોઈ એકબીજાને પરેશાન કરશે નહીં. એમ થવાથી અર્થવ્યવસ્થા સુધરશે. રાજ્યની આવક વધશે અને રાજ્યની જનતામાં સુખ-શાંતિ અને ખુશી આવશે. લોકો બાળકોને પોતાના ખોળામાં લઈને ખુશીથી નાચશે, ગાશે અને દરવાજા ખુલ્લા રાખી ઊંઘી જશે.

ભગવાન બુદ્ધે કહ્યું છે કે ભય અને દંડના સહારાથી કોઈ સમસ્યા હલ થતી નથી. સમસ્યાઓનાં મૂળને દૂર કરવાથી જ સમસ્યાઓ દૂર થશે.

ભગવાન બુદ્ધ સર્વધર્મ સમભાવના હિમાયતી હતા. તેમણે પોતાના ઉપદેશોની પ્રશંસા કરનારાઓને કે તેમના ઉપદેશોની ટીકા કરનારાઓને મહત્ત્વ ન આપવા કહ્યું હતું.

અમ્બાલથ્થિકમાં બ્રહ્મજાલ સુત્તનો ઉપદેશ આપતાં તેમણે કહ્યું : ભિખ્ખુઓ, જ્યારે પણ તમે મારી કે સદ્ધર્મ માર્ગની આલોચના સાંભળો ત્યારે તેની પર ક્રોધ કરશો નહીં, પરેશાન થશો નહીં. એવી ભાવનાઓથી તમને જ હાનિ પહોંચશે. કોઈ મારી કે મારા સદ્માર્ગની પ્રશંસા કરે ત્યારે પણ પ્રસન્ન, હર્ષિત કે સંતોષની ભાવના મનમાં લાવશો નહીં. આ સંબંધમાં સાચો રસ્તો એ હશે કે આલોચનામાં કેટલું સત્ય છે અને કેટલું અસત્ય, તેનું વિશ્લેષણ કરવાથી જ તમે તમારા અધ્યયનમાં પ્રગતિ કરી શકશો. આ સંસારમાં અગણિત દર્શન, સિદ્ધાંત અને મત છે. લોકો અનંત સમય સુધી તેની પર આલોચના-પ્રત્યાલોચના કરતા રહેશે, પરંતુ હું એનો જે સાર સમજ્યો છું તે અનુસાર મુખ્ય ૬૨ સિદ્ધાંતો છે, જેમાં હજારો દર્શન અને ધાર્મિક મતમતાંતરોને સમાવિષ્ટ કરી શકાય છે. ચેતના, જાગૃતિ અને આત્મમુક્તિના માર્ગ પ્રમાણે આ બધા જ સિદ્ધાંતોમાં ત્રુટિઓ છે અને તેમાં કેટલીક મુશ્કેલીઓ પેદા થઈ શકે છે.

ભગવાન બુદ્ધનું આ શ્રેષ્ઠ જ્ઞાન અને સમ્રાટ અશોકના શ્રેષ્ઠ શાસનને આજે ફરી એક વાર યાદ કરી લેવાની જરૂર છે.

• ભય, ભૂખ, ભ્રષ્ટાચાર અને બેકારીથી ત્રસ્ત ભારતને કોઈ મસીહાનો ઇંતજાર છે

આજે પ્રજાસત્તાક દિન છે. દિલ્હીમાં ભવ્ય પરેડ થશે. ભારતની ફોજના જાંબાઝ જવાનોની શાન જોવા મળશે. ભારતનાં અદ્યતન આયુધોનું પ્રદર્શન થશે. લશ્કરી બેન્ડ પર મધુર તર્જ સાંભળવા મળશે. આકાશમાં હવાઈદળનાં યુદ્ધ વિમાનોની ગર્જના સાંભળવા મળશે. ભારતને આઝાદ અને પ્રજાસત્તાક જોવા માટે ગાંધીજી, સરદાર અને નહેરુએ જે સંઘર્ષ કર્યો હતો અને જે સ્વપ્નો નિહાળ્યાં હતાં તે ખરેખર સાકાર થયાં છે ખરાં? એ પ્રશ્ન આજે પણ જ્યાં અને ત્યાં ઊભો જ છે.

ચાલો, એક અતીત પર નજર નાંખીએ. એ વખતે મોહનદાસ કરમચંદ ગાંધી વિલાયતથી બેરિસ્ટરની ડિગ્રી લઈને દક્ષિણ આફ્રિકામાં વકીલાત કરવા ગયા. તેઓ ટ્રેન દ્વારા એક સ્થળેથી બીજા સ્થળે જઈ રહ્યા હતા. તેમના એક અંગ્રેજ મિત્ર પોલોક તેમને સ્ટેશને મૂકવા આવ્યા હતા. તેમણે મોહનદાસ કરમચંદ ગાંધીને એક નાનકડું પુસ્તક આપતાં કહ્યું: આ પુસ્તક રસ્તામાં વાંચી શકાય તેવું છે, વાંચી જજો.

ગાંધીજી તેમની આત્મકથામાં લખે છેઃ “એ પુસ્તક ઇંગ્લેન્ડના લેખક જ્હોન રસ્કિન દ્વારા લિખિત ‘અન ટુ ધિસ લાસ્ટ’ હતું. એ પુસ્તક હાથમાં લીધા પછી હું તેને છોડી ન શક્યો. એ પુસ્તકમાં સૂચવેલા વિચારો અમલમાં મૂકવા મેં ઈરાદો કર્યો.”

જ્હોન રસ્કિનના એ પુસ્તકે મોહનદાસ કરમચંદ ગાંધીને ‘ગાંધીજી’ બનાવી દીધા. એ પુસ્તકની એમની પર એટલી અસર થઈ કે તેમણે બેરિસ્ટરી છોડી દીધી અને દીન દરિદ્રનારાયણો માટે જ છેક છેલ્લી ઘડી સુધી બેરિસ્ટરી કરી. રસ્કિનની જે વાત ગાંધીજીને સ્પર્શી ગઈ તે એ હતી કે, (૧) પૂંજીપતિઓ ગમે તેટલું કમાય પરંતુ તેનો લાભ સમાજના છેલ્લા માણસને મળવો જોઈએ. (૨) અસલ સ્વરૂપ માનવતા સ્વયં છે. પૈસો એ તો તેના પડછાયા પાછળની દોડ છે. (૩) જીવન કરતાં અધિક કોઈ સંપત્તિ નથી. (૪) ભૂમિ, ખનીજ- ખાણ, જળધોધ જેવી કુદરતી સંપત્તિ તથા સંદેશાવ્યવહારનાં સાધનોનું રાષ્ટ્રીયકરણ હોવું જોઈએ. (૫) દરેકને દરેકની ક્ષમતા મુજબ વળતર મળવું જોઈએ. (૬) દરેકને આવશ્યકતા મુજબ વળતરનો સિદ્ધાંત લાગુ પડવો જોઈએ. (૭) ધનિક અને શાણા લોકોએ પોતાની ધનસંપત્તિનો અને શાણપણનો ઉપયોગ સહુના ભલા માટે કરવો જોઈએ.

જ્હોન રસ્કિનના આ વિચારો પછી ગાંધીજીએ ધનિકોને સલાહ આપી હતી કે, તમારી ક્ષમતાથી મેળવેલી કરોડોની સંપત્તિ તમે અવશ્ય મેળવો, પણ સમજી લેજો કે આ સંપત્તિ તમારી નથી, લોકોની છે. પોતાને ખપ કરતાં વધુ મેળવવું કે સંઘરવું તે ધન એક પ્રકારની ચોરી જ છે. જ્યાં સુધી મુઠ્ઠીભર પૈસાવાળા અને ભૂખ્યા રહેતા કરોડો લોકો વચ્ચે બહોળું અંતર રહેશે ત્યાં સુધી અહિંસાના પાયા પર ચાલતો રાજ્ય વહીવટ સંભવિત નથી. સ્વતંત્ર હિન્દુસ્તાનમાં દેશનો તવંગર માણસ જેટલી સત્તા ભોગવતો હશે તેટલી જ ગરીબોની હશે. તેમાં નવી દિલ્હીના મહેલો અને તેમની બાજુમાં જ આવેલા ગરીબ મજૂર વસતીનાં ઘોલકાંઓ વચ્ચે આજે જે કારમો તફાવત દેખાય છે તે એક દિવસભર પણ નહીં નભે. ધનિકવર્ગ પોતાની સંપત્તિનો અને કૌશલ્યનો ઉપયોગ સહુનાં હિત માટે એક ટ્રસ્ટ તરીકે કરવાનો છે.

ગાંધીજીને એક જમીનદાર યજમાને સોનાના વાસણમાં ફળ અને દૂધ પીરસ્યાં. તેનો પ્રત્યાઘાત આપતાં તેમણે કહ્યું: આ સોનાનાં વાસણ ક્યાંથી આવ્યાં? દેખીતી રીતે રૈયતને ચૂસીને. હું રાજાના મહેલ કે ધનિકોનો વિરોધી નથી, પરંતુ મારી તેમને વિનંતી છે કે ગરીબોથી તેમનું અંતર વધારનારી ખાઈ ઘટાડવા તેઓ કાંઈક અવશ્ય કરે.

રસ્કિન અને ગાંધીજી એ બંને કહેતા હતાઃ “આજે જો કોઈ ગુનેગાર હોય તો તે ઔદ્યોગિકીકરણ છે. ઔદ્યોગિકીકરણે શ્રમની પ્રતિષ્ઠા અને હસ્ત કૌશલ્યનો નાશ કર્યો છે. ઔદ્યૌગિકીકરણે શાંતિમય ગ્રામસમાજના મધુર સમાજજીવનનો નાશ કર્યો છે.”

તે પછી ગાંધીજીએ કહ્યું: હિન્દુસ્તાનને ખરું સ્વરાજ્ય મળવું જોઈએ, પરંતુ એને તે નાશ કરનારાં ઈલાજો કે કારખાનાંઓ કરવાથી નહીં મળે. ઉદ્યમ જોઈએ પણ તે ખરે રસ્તે. હિન્દુસ્તાનની ભૂમિ એક વેળા સુવર્ણભૂમિ ગણાતી હતી. આજે પણ ભૂમિ તો તેની તે જ છે, પરંતુ માણસો બદલાઈ ગયા છે તેથી એ જ ભૂમિ વેરાન લાગે છે. હિન્દુસ્તાન સુવર્ણભૂમિ હતી, કારણ કે હિન્દી લોકો સુવર્ણરૂપે હતા. દરેક હિન્દી ‘સત્ય’નો આગ્રહ રાખશે તો હિન્દુસ્તાનને ઘરે બેઠાં સ્વરાજ્ય આવશે. સ્વરાજ્ય સહુએ સહુ માટે મેળવવાનું છે.

ગાંધીજી અને રસ્કિનની વિચારધારામાં સમાજના છેવાડાના માનવી અને દરિદ્રનારાયણની ચિંતા હતી. એ પુસ્તકના પ્રભાવથી જ ગાંધીજીએ ‘સર્વોદય’ અને અંત્યોદય’ જેવા શબ્દો અને વિચારો આપ્યા હતા. આજની નવી પેઢીને, આજના નેતાઓને અને આજના પૂંજીપતિઓને તો આ શબ્દો પણ યાદ નહીં હોય. ગાંધીજીએ આ દેશમાં કેવા પ્રકારના સ્વરાજ્યની કલ્પના કરી હતી અને આજે શું પરિસ્થિતિ છે તે જોવા હયાત નથી તે સારું જ છે, નહીંતર તેઓ દુઃખી થઈ જાત. ગાંધીજીની ઇચ્છા વિરુદ્ધ ખાણ-ખનીજો, કુદરતી સંપદાઓ અને સંદેશાવ્યવહારનાં સાધનોનું ખાનગીકરણ થઈ ગયું છે. નેતાઓએ કોલસાની ખાણો વેચી મારી છે. કોઈને પોતાની ક્ષમતા મુજબનું વળતર મળતું નથી. કોઈને પણ પોતાની આવશ્યકતા જેટલું મળતું નથી. દિલ્હીમાં એક ડોલ પાણી પર દસ જણા નભે છે. બિહાર અને ઝારખંડના આદિવાસી વિસ્તારોના દરિદ્રનારાયણો કીડી-મકોડા ખાઈને પેટ ભરે છે. ધનિકોનાં મહાલયોમાં સેંકડો દીવાઓ અને ઝુમ્મરોમાં રોશની થાય છે, પરંતુ દેશનાં લાખો ગામડાંઓમાં હજુ કોડિયું જ બળે છે. મુંબઈ જેવા શહેરમાં એક ધનપતિ રૂપિયા ૬૦૦૦ કરોડના બંગલામાં રહે છે અને એ જ મુંબઈ એશિયાની મોટામાં મોટી ઝૂંપડપટ્ટી ધરાવે છે. ધનિકોના બાથરૂમમાં પણ એરકંડિશનર્સ કે હીટર્સ છે જ્યારે બીજી બાજુ દેશની ૪૦ કરોડ મહિલાઓ જાહેરમાં શૌચક્રિયા માટે જાય છે. ધનિકો અને ગરીબો વચ્ચેની ખાઈ વધુ ઊંડી થઈ છે.

આ તો શ્રીમંતોની વાત થઈ પરંતુ બીજી બાજુ દેશના તમામ પક્ષોના રાજનેતાઓનું જીવન ધનવાનોને પણ શરમાવે તેવું છે. કેટલાક રાજનેતાઓ એટલું કમાયા છે કે તેમણે પૈસા સ્વિસ બેન્કોમાં છુપાવવા પડયા છે. કેટલાક રાજનેતાઓની સુરક્ષા માટે દોઢ હજાર પોલીસ, ઢગલાબંધ કમાન્ડોઝ અને નવ નવ મોટરકારોનું સુરક્ષાકવચ જોઈએ છે ત્યારે બીજી બાજુ આમ આદમી રોજ લૂંટાય છે, એકલદોકલ યુવતી પર રોજ બળાત્કાર થાય છે. કેટલાક નેતાઓએ સાદગી અને સત્ય એ બેઉને કોરાણે મૂકી દીધાં છે. અસત્ય, જૂઠાં જૂઠાં વચનો અને જ્ઞાતિ કે કોમવાદ પર રાજનીતિ ચાલે છે. નિર્દોષ લોકોનાં મોત પર પણ રાજનીતિ ચાલે છે. આ દેશના કારખાનેદારો કરતાં શ્રીમંત નેતાઓની સંખ્યા વધુ છે. ગાંધીજીએ પૂંજીપતિઓને એક ટ્રસ્ટી તરીકે વર્તવા કહ્યું હતું. આજે એ જ પૂંજીપતિઓએ કેટલાક નેતાઓને ખરીદી લીધા છે. કેટલાક નેતાઓ તો દરિદ્રનારાયણો માટે નહીં પરંતુ ઉદ્યોગપતિઓ માટે જ સરકાર ચલાવતા હોય એમ લાગે છે. ગાંધીજી એક પોતડી પર જ જીવન ગુજારતા રહ્યા, પરંતુ આજના નેતાઓ દિવસમાં ત્રણ વખત વસ્ત્રો બદલે છે. એક મહિલા નેતા પાસે ૧૦,૦૦૦ સાડીઓ ને એટલાં જ જૂતાં છે. એક મહિલા નેતા પોતાનાં સેન્ડલ ખરીદવા હેલિકોપ્ટર મોકલે છે.

માત્ર નેતાઓ જ નહીં, પરંતુ દેશના ઉચ્ચ અધિકારીઓ દેશનો એક બીજો મોટો ધનિકવર્ગ છે. રેશનકાર્ડ પણ પૈસા આપ્યા વગર મળતું નથી. દુકાનનું લાઇસન્સ પણ પૈસા આપ્યા વગર મળતું નથી. પૈસા આપ્યા વગર જમીન એનએ થતી નથી. પૈસા આપ્યા વગર મકાનના પ્લાન પાસ થતા નથી. દેશનાં સચિવાલયોમાં બેસતા ઉચ્ચ અધિકારીઓ ૨૦૦-૫૦૦ કે ૧૦૦૦ કરોડના આસામીઓ છે. આ દેશની સંપત્તિના અસલી માલિકો હવે ૫૦૦૦ નેતાઓ અને ૫૦૦૦ અધિકારીઓ જ છે. તે બધાંની સામે પ્રજા ભયભીત છે. ભૂખી છે. ભ્રષ્ટાચારથી ત્રસ્ત છે. ગરીબ છે. ઠંડીમાં ઠૂંઠવાઈ રહી છે. વરસાદમાં ભીંજાઈ રહી છે અને બેકારીથી હિજરાઈ રહી છે.

આ ગાંધીજીએ કલ્પેલું સ્વરાજ્ય નથી, નથી ને નથી જ. દેશના કરોડો લોકો ફરી એક વાર કોઈ મસીહાની રાહ જોઈ રહ્યા છે. કોઈ સાચા આમ આદમીની રાહ જોઈ રહ્યા છે અને દેશને ફરી એવો કોઈ આમ આદમી મળશે ત્યારે અંગ્રેજોની જેમ હાલના તમામ પક્ષોના નેતાઓએ ભાગવું પડશે.

www. devendrapatel.in